سه شنبه, ۲۹ اسفند, ۱۴۰۲ / 19 March, 2024
مجله ویستا

رمز و رازهای عدد چهل از منظر قرآن و روایات


رمز و رازهای عدد چهل از منظر قرآن و روایات
عدد چهل در فرهنگ دینی و اسلامی در میان سایر اعداد از جایگاه ویژه ای برخوردار است. به راستی راز و رمز آن چیست. آیا صرفاً یك اعتبار و قرارداد است كه برای هر عددی می توانست درنظر گرفته شود و یا اینكه از یك پشتوانه تكوینی و تكاملی روند حركت انسان در ابعاد مادی و معنوی برخوردار است. دراین رابطه بهترین منابعی كه حق مطلب را در تبیین رموز عدد چهل ادا می كند آیات شریفه قرآن و روایات معصومین(ع) است كه مركز فرهنگ و معارف قرآن در مقاله حاضر در مقام بیان این مطلب برآمده كه با هم آن را از نظر می گذرانیم.
● شكل گیری شخصیت انسان
اهمیت چهل سالگی انسان قابل انكار نیست، چنانكه در روایات متعددی از پیامبر «ص» و معصومان آمده است:
هنگامی كه بنده به چهل سالگی می رسد خداوند به دو فرشته مراقب او می گوید: ا زاین پس بر او سخت بگیرید و همه كارهای كوچك و بزرگ و زیاد و كم را ثبت كنید. این روایات همه از این حقیقت خبر می دهند كه شخصیت انسان تا چهل سالگی شكل گرفته و از آن پس تحولات درونی در او سخت تر می شود
● مشرب عرفا
دانشمندان مسلمان بویژه آنان كه مشرب عرفانی دارند، به عدد چهل در زمینه خودسازی به دیده اهمیت می نگرند و برای این عدد در فعلیت یافتن استعدادهای انسان و كامل شدن ملكات اخلاقی و پیمودن درجات معرفت تاثیری ویژه قائل هستند.
● منظرقرآن
عدد چهل یا اربعین، از موضوعاتی است كه در قرآن و روایات از جایگاه ویژه ای برخوردار است و تاكنون كتاب های فراوانی درباره آن نوشته شده است. در قرآن كریم این واژه در چهار آیه و مرتبط با سه موضوع دیده می شود:
۱) در آیه ۱۵ سوره احقاف از چهل سالگی انسان یاد شده و این كه خداوند به همه انسان ها درباره نیكی به پدر و مادر سفارش كرده است؛ اما فقط نیكوكاران به این سفارش الهی عمل و به پدر و مادر خود نیكی می كنند و این نیكی را تا رسیدن به رشد كامل خود و رسیدن به چهل سالگی ادامه می دهند؛ آن گاه در چهل سالگی دعا می كنند و از خداوند توفیق می طلبند تا در برابر نعمت هایی كه خود و پدر و مادرشان از آن برخوردار بوده اند، شكرگزار او باشند:(۱)«و وصینا الانسان بوالدیه احسانا حملته امه كرها و وضعته كرها و حمله و فصاله ثلاثون شهرا حتی اذا بلغ اشده و بلغ اربعین سنه قال رب اوزعنی ان اشكر نعمتك التی انعمت علی و علی والدی و ان اعمل صالحا ترضاه و اصلح لی فی ذریتی انی تبت الیك و انی من المسلمین».
۲) در آیه ۲۶ مائده از چهل سال ممنوعیت ورود بنی اسراییل به سرزمین مقدس و چهل سال سرگردانی آن ها در قطعه ای از زمین خبر داده است:«قال فانها محرمه علیهم اربعین سنه یتیهون فی الارض فلا تاس علی القوم الفاسقین». این ممنوعیت پس از آن بود كه موسی به قومش برای ورود به سرزمین مقدس فرمان داد؛ اما بنی اسراییل به این دلیل كه در آنجا مردمی جبارند، ازاطاعت موسی سر باز زدند وگفتند: تا آنان از آن جا بیرون نروند، ما هرگز وارد آن شهر نمی شویم. در تورات نیز داستان سرگردانی بنی اسراییل ذكر شده است.
۳) آیه ۵۱ بقره نیز از میقات چهل شبه موسی خبر می دهد:«و اذ واعدنا موسی اربعین لیله » كه در آیه ۱۴۲ اعراف به این صورت تفصیل داده شده است:«و واعدنا موسی ثلاثین لیله و اتممناها بعشر فتم میقات ربه اربعین لیله ». مفسران برآنند كه آن چهل شب در سی شب ذی القعده و دهه اول ذی الحجه بوده است؛ چنان كه در روایاتی از امام صادق (ع) نیز بر این تعیین دلالت دارد؛ (۲) اما آلوسی بدون استناد به دلیلی، این احتمال را كه میقات در سی روز ذی الحجه و دهه اول محرم بوده نیز نقل كرده است. (۳) میقات چهل روز و چهل شبه موسی در تورات آمده است.
● راز عدد چهل:
مفسران در ذیل هر یك از آیات پیشین درصدد بر آمده اند رازی متناسب با موضوع را برای عدد چهل بیان كنند. در آیه ۱۵ احقاف از كمال رشد انسان و چهل سالگی وی یاد شده است. بیش تر مفسران، كمال رشد را در ۳۳ سالگی می دانند؛ (۴) ولی برخی آن را در همان چهل سالگی دانسته اند. (۵) بنابه روایتی از امام صادق (ع) انسان در ۳۳ سالگی به رشد كامل جسمانی خود می رسد و این رشد تا چهل سالگی ثابت است و از آن پس، بدن رو به كاستی می رود.(۶) در هر صورت برخی، سر تأكید آیه بر چهل سالگی را این دانسته اند كه از یك سو معمولاً عقل انسان در این سن كامل می شود و در همین زمان حجت خداوند بر او تمام شده، جهالت جوانی از وی فاصله گرفته، حق واجب خداوند را در نیكی به پدر و مادر می شناسد و از سوی دیگر در چهل سالگی صفات اخلاقی در وی قوی شده، از آن پس به آسانی از او جدا نمی شود.
● منظرروایات
آن چه قابل انكار نیست، اهمیت این مرحله از عمر انسان است؛ چنان كه در روایات متعددی از پیامبر(ص) و معصومان آمده است هنگامی كه عمربنده به چهل سالگی می رسد، خداوند به دو فرشته مراقب او می گوید: از این پس بر او سخت بگیرید و همه كارهای كوچك و بزرگ و زیاد و كم او را ثبت كنید.(۷) در حدیث آمده است: كسانی كه به چهل سالگی می رسند و توبه نمی كنند، شیطان دستی به صورت آنها كشیده، می گوید: پدرم فدای رویی كه رستگار نمی شود.(۸) این روایات همه از این حقیقت خبر می دهد كه شخصیت انسان تا چهل سالگی شكل گرفته، و از آن پس، تحولات درونی در او سخت تر می شود؛ البته در حدیثی از امام صادق(ع) نیز آمده كه خداوند افراد چهل ساله را گرامی می دارد.(۹) این روایت شاید دستوری اخلاقی برای رعایت احترام اشخاصی باشد كه دارای عمری چهل سال و بیش تر از آن هستند.
آلوسی درباره سر چهل سال سرگردانی بنی اسرائیل می گوید: چهل سال، زمان لازمی بود كه بنی اسرائیل از نادانی خود در مخالفت با موسی(ع) دست بردارند.(۱۰) برخی دیگر نیز چهل سال را زمان لازم برای انقضای نسل نافرمان بنی اسرائیل - كه به اخلاق فاسد خو گرفته بودند - و نیز ظهور نسل جدید از آنان دانسته و برآنند كه پس از آن زمان، نسل جدید بنی اسرائیل وارد سرزمین مقدس شد.(۱۱)
راز میقات چهل شبه موسی نیز روشن نیست؛ اما وجود این روایت از رسول خدا كه فرمود: هر كس چهل روز اخلاص ورزد و اعمال خود را برای خدا خالص گرداند، چشمه های حكمت از قلبش بر زبانش جاری می شود: « من اخلص لله اربعین صباحا جرت ینابیع الحكمه من قلبه علی لسانه»(۱۲) در كنار دو آیه میقات، سبب شده تا دانشمندان مسلمان، به ویژه آنان كه مشرب عرفانی دارند؛ به عدد چهل در زمینه خودسازی با دیده اهمیت بنگرند و برای این عدد در فعلیت یافتن استعدادهای انسان و كامل شدن ملكات اخلاقی و پیمودن درجات معرفت تأثیری ویژه قایل شوند.(۱۳) صدرالمتألهین شیرازی بر آن است كه فقط پیامبران و اولیای الهی از راز تعیین عدد چهل باخبرند؛ سپس به نقل نكته ای لطیف از سهروردی، صاحب عوارف المعارف درباره راز آن می پردازد كه خدای سبحان، گل آدم را در چهل روز سرشت؛ چنان كه در حدیث آمده: «خمرت طینه آدم بیدی اربعین صباحا» و او را به گونه ای متناسب با عالم شهادت و غیب آفرید و در هر صباح كه مرتبه ای از قوا و طبقه ای از اعضا را برای آبادانی جنبه شهادت (دنیایی) وی در او به ودیعه نهاد بین او و عوالم غیبی حجابی پدید آورد و او را به نوعی از ساحت قدس الهی دور كرد؛ بنابراین برای بیرون آمدن وی از این حجاب ها و نزدیك شدن به آن ساحت یك اربعین اخلاص در عمل لازم است. وی در ادامه، همین نكته را منشأ تعیین عدد چهل (چله نشینی ها) برای خلوت ها و ریاضت های عارفان دانسته است. (۱۴) هم چنان كه روایت پیشین، توجه عارفان را به خود جلب كرد، نقل حدیث دیگری از رسول خدا(ص) كه فرمود: هركس از امت من چهل حدیث مورد نیاز مردم در امور دین را حفظ كند، خداوند او را در روز قیامت فقیه و دانشمند برمی انگیزد.(۱۵) توجه فقیهان و محدثان را به خود معطوف داشت، به طوری كه كتاب های زیادی در زمینه چهل حدیث نگاشته شد. برخی بیش از ۷۲ كتاب و برخی دیگر افزون بر ۹۰ كتاب در این موضوع یاد كرده اند. روایات فراوانی نیز نقل شده كه در آن به نوعی از عدد چهل نام برده شده است.(۱۶)
سید محمود دشتی
پانوشت ها:
۱. فی ظلال ، ج ۶ ص ۳۶۱
۲. الكافی ج ۴ ص ۷۸۹ و نیز عیاشی ج ۲ ص ۱۵۸
۳. روح المعانی مج ۱ ج ۱ ص ۴۰۷
۴. جامع البیان مج ۱۳ ج ۲۶ ص ۲۲
۵. مجمع البیان ج ۹ ص ۱۳۰
۶. الخصال ج ۲ ص ۵۴۵
۷. همان
۸. روح المعانی مج ۱۴ ج ۲۶ ص ۲۹
۹. الخصال همان
۱۰. روح المعانی مج ۴ ج ۶ ص ۱۶۱
۱۱. المنار ج ۶ ص ۳۳۸
۱۲. بحارالانوار ج ۶۷ ص ۲۴۲
۱۳. رساله سیر و سلوك ص ۲۷ تا ۴۱
۱۴. تفسیر ملا صدرا ج ۳ ص ۳۷۱
۱۵. بحارالانوار ج ۲ ص ۱۵۶
۱۶. اسرار عدد چهل ص ۲۱ تا ۷۱
منبع : مرکز فرهنگ و معارف قرآن


همچنین مشاهده کنید