نگاهی به جایگاه تعاونی‌ها در ارتقا صنعت غذا

شروع تعاون شاید به روزهای نخست حیات بر روی کره خاکی برمی‌گردد. حتی برخی از صاحبنظران بر این باورند که تعاون و همیاری از سرشت انسانی سرچشمه گرفته و یکی از عوامل تشکیلدهنده جوامع بشری است و حیات انسانی بدون تعاون همواره در معرض خطر قرار می‌گیرد.
همچنین برخی دیگر از کاشناسان معتقدند از آنجایی که در یک نظام اجتماعی هرگز نمی‌توان به شکل فردی به اهداف خود رسید تعاون یک مفهوم فرهنگی است که غیر از کار مشترک معنای دیگری نمی‌دهد. مهاتما گاندی نیز در اینباره می‌گوید: «انسان به همان اندازه که به خود وابسته است به دیگران نیاز دارد.»
بنابراین زمانی که برای اداره یک جامعه نیاز متقابل به بهترین وجه ضرورت می‌یابد، به این پیوند تعاون اطلاق می‌شود. زیرا اشتراک با همدیگر نیل به اهداف را میسر می‌سازد. همچنین تعاون از بار ارزشی والایی برخوردار است که نیاز به باورهای خاصی مثل: رعایت حقوق دیگران، ارزش قائل شدن برای دیگران در امور مشترک و ... است.
بخش تعاون در کلیه کشورهای جهان به‌عنوان یک راهکار اقتصادی و اجتماعی پدیده‌ای جا افتاده و دارای سابقه چند ساله است ضمن آنکه طبق قوانین موجود مورد حمایت دولت‌ها نیز هست.
بخش تعاون همچنین با توجه به اولویت برنامه‌های توسعه در کشور عموماً در کلیه زمینه‌های کشاورزی، صنعت و معدن و خدمات فعال است و همواره بخش نسبتاً وسیعی از افراد جامعه را در اشکال مختلف و در قالب شرکت‌ها و اتحادیه‌های تعاونی تحت عضویت خود دارد. در جهان امروز هیچ کشوری را نمی‌توان یافت که بخشی از فعالیت‌های اقتصادی – اجتماعی آن با نام تعاونی گره نخورده باشد. در کنار این مسایل روند تحولات سریع اقتصاد در جهان و سیاست‌های اقتصادی در سال‌های اخیر کشور ما در خصوص صادرات غیرنفتی که بخش عمده و قابل توجهی از آن را صنایع کشاورزی و غذایی تشکیل می‌دهد، حضوری فعال را در بازار رقابت جهانی ایفاء می‌کند و بخش صنعت غذا با درک صحیح از موقعیت و شرایط حساس فعلی باید خود را برای یک تلاش سخت و دشوار اما لازم آماده کند. صنایع غذایی توجیه سرمایه‌گذاری خوبی دارد و وجود تقاضای خوب در بازار ۶۰ میلیون نفری داخلی و بازارهای دیگر دنیا، هرگونه گسترشی را در این بخش توجیه می‌کند و مهم‌ترین تحولی که در این بخش رخ داده، بهبود کیفیت تولید و بسته‌بندی محصولات بوده است که عمدتاً بازار داخلی را تحت تأثیر قرار داده و موجب شده که از ورود محصولات خارجی کاسته شود.
توسعه صنایع غذایی و توجه بیشتر به کیفیت تولیدات موجب می‌شود که امکانات تازه‌ای نیز برای صدور محصولات اضافی به‌وجود آید و تمامی شواهد حکایت از آن دارد که در صورت توسعه صنایع غذایی، هم می‌توانیم درآمد ریالی و ارزی بیشتری به‌دست آوریم و هم شوق تولید را افزایش دهیم. به زبان دیگر با توجه به این بخش می‌توان تحول وسیعی را در این صنعت شاهد باشیم ملاحظه می‌شود که صنعت غذا بسیار وسیع و پر‌دامنه و در عین حال مهم است. چرا که این صنعت مهم‌ترین نیاز انسان‌ها را تأمین می‌‌کند.
برآورد آماری نشانگر آن است که صادرات محصولات غذایی در سال ۱۳۸۳ به حدود ۱۸۵ میلیون دلار رسیده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۵/۷ درصد رشد داشته است. در این مدت ۴۲ میلیون و ۵۰۰ هزار دلار شیرینی و شکلات به خارج از کشور صادر شد که ۳۷ میلیون و ۷۰۰ هزار دلار آن متعلق به پنج كشور عراق، افغانستان تاجیكستان، تركمنستان و جمهوری آذربایجان بوده است كه از این پنج كشور به ترتیب عراق ۱۳ میلیون، افغانستان ۱۴ میلیون، تاجیکستان ۶ میلیون، ترکمنستان ۳ میلیون و جمهوری آذربایجان ۸۵۱ هزار دلار از ایران شیرینی و شکلات خریداری کرده‌اند.
صادرات نوشابه و آب معدنی با ۱۰ درصد رشد نسبت به سال مشابه ۱۳ میلیون دلار بوده است.
▪ ۹ میلیون دلار گلاب و سایر عرقیات به خارج صادر شد. صادرات آبمیوه و کنسانتره ۱۵ میلیون دلار بوده است.
▪ صادرات ملاس و چغندر قند و باگاس نیشکر بیش از ۸ میلیون دلار، هفت میلیون دلار ارزش صادرات عصاره و پودر شیرین بیان بوده است.
▪ دو میلیون دلار کنسرو و کمپوت و ۴ میلیون دلار خمیرمایه به خارج کشور صادر شد. صادرات رب گوجه فرنگی به ۲۰ میلیون دلار رسید که بر اساس همین گزارش نسبت به سال مشابه ۳۶ درصد کاهش داشته است.
▪ در کشور ما ایران بزرگترین چالش فراروی تولید‌‌کننده‌ها، خود چرخه تولید نیست بلکه مشکلات بعد از تولید می‌باشد که از جمله نوع بسته‌بندی، بازاریابی، صادرات و وجود پدیده شوم دلال و واسطه‌ها است، که تا زیر‌ساختار بازرگانی ایجاد نشود این پدیده‌ها وجود دارد.
▪ هر واحد صنایع غذایی به عنوان یک بنگاه اقتصادی باید در حفظ و گسترش بازار خود تلاش کند که این امر در شرایطی که مرزهای کشور به روی محصولات مشابه خارجی باز است، حادتر می‌شود. در سال‌های اخیر ورود محصولاتی مانند شیرینی، شکلات، چای و انواع فراورده‌های سیب‌زمینی، کنسرو و آبمیوه‌های خارجی به بازار ایران تهدیدی برای صنایع غذایی کشور به شمار می‌رود که اگر تدابیر لازم اندیشیده نشود، سهم خود را در بازارهای داخلی از دست خواهیم داد.
بخش تعاون هم اکنون با دارا بودن بیش از ۸۰۰ واحد تعاونی فعال مرتبط با صنایع غذایی به فعالیت می‌پردازد. وجود اتحادیه‌های سراسری مرتبط نیز برای هماهنگی امور و تقویت و تأمین نیاز تولیدکنندگان نقش ارزنده‌ای را در گسترش این بخش به‌عهده دارد.
با توجه به جهانی کردن امور و پیوستن اکثر کشورها به W.T.O ( سازمان تجارت جهانی) از آغاز سال ۱۹۹۵، آنچه که امروز بیش از همه در تجارت بین‌المللی و بازار رقابتی مورد توجه جهانیان قرار گرفته، رعایت استانداردهای کیفی (۹۰۰۰ISO) و (CHACCAP ) در تولید و عرضه محصولات و خدمات غذایی و توجه به انتظارات مشتری است.
شرکت‌های تعاونی نیز در کنار سایر شرکت‌های تجاری فرصت‌های زیادی برای حضور و فعالیت در سطح بین‌المللی دارند. شرکت‌هایی که تمایل دارند در صحنه بین‌المللی فعالیت کنند باید توجه داشته باشند که برای تحقق این هدف باید جهانی فکر و عمل كنند.
در جهان در حال توسعه، جهانی شدن، چالش‌ها و فرصت‌های تواماً پدید آورده است. کشورهای آسیای شرقی، از فرصت‌های به‌دست آمده حداکثر بهره را برده‌اند. آنها کالاهای خود را در موقعیت بازار جهانی فروختند و از سرمایه‌گذاری‌هایی که از سراسر جهان تقاضا داشتند، استقبال كرده و از تکنولوژی جهانی بهره‌‌مند شدند و در تکمیل دانش و تکنولوژی خود و کشورهای بسیار پیشرفته و صنعتی کوشیدند.
بخش تعاون در غالب کشورهای جهان نقش عمده‌ای را در اقتصاد و تجارت، تولید و خدمت ایفاء می‌كند، توانمندی‌های بخش تعاونی در دستیابی به بازارهای داخلی و خارجی در کشورهای مختلف به صورت ذیل است.
▪ تعاونی‌های سوئد حدود ۹۹ درصد از سهم بازار شیر، ۸۰ درصد از تولید گوشت گاوی و ۷۰ درصد از تولید حبوبات را به خود اختصاص داده‌اند.
▪ تعاونی‌های آلمان ۵۰ درصد از تولیدات کشاورزی و ۲۰ درصد از سهم بانکداری را در اختیار دارند.
▪ در کشور دانمارک ۹۷ درصد از تولید شیر، ۹۷ درصد از پرورش دام و ۳۸ درصد از کالاهای مصرفی به تعاونی‌ها اختصاص دارد.
▪ ۸۰ درصد تولید لبنیات و ۴۳ درصد از تولید نوشیدنی‌ها در اختیار تعاونی‌های کشور پرتغال است.
▪ ۹۰ درصد تولید فرآورده‌های لبنی و ۷۰ درصد مازاد گندم تولیدی ( جهت صادرات) در اروگوئه به تعاونی‌ها اختصاص دارد.
▪ تعاونی‌های ژاپن ۹۰ درصد از تولیدات برنج و صید انواع ماهی را در اختیار دارند و از مهمترین تعاونی‌های این کشور تعاونی‌های بازاریابی و عرضه محصولات کشاورزی‌اند.
▪ ماهیگیری کره جنوبی توسط تعاونی‌ها انجام می‌شود.
۴۰ درصد از بازاریابی کشاورزی در کشور کره جنوبی توسط تعاونی‌ها انجام می‌شود.
در هند تقریباً ۹۰ هزار شرکت تعاونی در زمینه‌های مختلف بازاریابی و عرضه محصولات کشاورزی وجود دارد. برای مثال عرضه لبنیات آنان تقریباً ۵۷ هزار تعاونی را شامل می‌شود.
در کانادا ۶۲درصد از محصولات لبنی ۴۰درصد تولید شیر کشور، ۵۰درصد تولید پنیر را در کشور و توزیع ۷۰درصد شیر یارانه‌ای کشور و همچنین توزیع ۶۰درصد شیر یارانه‌ای کشور را بعهده دارند.
در بخش تولید گوشت قرمز تعاونی‌های در ایران ۱۶درصد تولید را عهده‌دار می‌باشند و همچنین ۱۷درصد از تولید گوشت مرغ، ۹درصد از تولید تخم مرغ، ۱۴درصد از تولیدات سوسیس و کالباس را بعهده دارد.
هم اکنون یکی از اهداف تعاونی‌ها در جهان ارتقای رقابت‌پذیری بنگاه‌های اقتصادی کوچک و متوسط است و این هدف از طریق سازماندهی عمودی و افقی و خوشه‌ای بنگاه‌های اقتصادی حول موضوعات خاص در قالب تشکل‌های تعاونی صورت می‌گیرد. خدمات پیشرفته در بخش تعاون نیز به رقابت‌پذیری اقتصاد ملی کمک شایانی می‌کند.
از جمله سیاست‌های اجرایی بخش تعاونی در برنامه چهارم توسعه عبارتند از:
▪ سازماندهی بنگاه‌های اقتصادی کوچک و متوسط از طریق تشکل‌های تعاونی
▪ سیاست‌های با هدف تأمین نیازهای رفاهی به منظور توسعه مشارکت عامه مردم در فعالیتهای اقتصادی
▪ تسهیل فرآیند دسترسی تعاونی‌ها به منابع مالی مورد نیاز
▪ تسهیل فزاینده دسترسی تعاونی‌ها به امکانات سرمایه‌گذاری
▪ تسهیل فرآیند دستیابی تعاونی‌ها به بازارها و بهبود محیط کسب و کار
▪ ارتقای ظرفیت و توانمندی‌های رقابتی تعاونی‌ها، یکپارچه‌سازی و ارتقای بهره‌وری بخش تعاونی
▪ ایجاد زمینه‌های مشارکت سرمایه‌گذاران خارجی
▪ ارتقای اثربخشی نقش دولت در توسعه بخش تعاونی
راه‌های توسعه صادرات محصولات واحدهای تعاونی
ایجاد زمینه‌های به‌کارگیری فناوری‌های نوین در تولیدات تعاونی‌ها به منظور ارتقای کیفیت محصولات معطوف به بازارهای هدف
▪ شناسایی و معرفی به بازارهای مصرف به تعاونی‌ها از طریق تعاونی‌های مادر و اتحادیه‌ها و اطلاع‌رسانی تجاری به تعاونی‌ها
▪ هدف‌گذاری برای توسعه صادرات کالا و خدمات بخش تعاونی (اعطای تسهیلات در قبال تعهد تولیدکنندگان، در جایگاه تعیین‌شده در بازارهای هدف)
▪ ایجاد تسهیلات برای بهره‌مندی تعاونی‌ها از فناوری نوین تجارت، نظیر تجارت الکترونیک
▪ ارایه خدمات حقوقی، آموزشی، تحقیقاتی و مدیریت و بازاریابی
▪ بالا بردن سطح سواد مدیران شرکت‌های تعاونی و مسلح كردن آنان به دانش روز دنیا.
وزارت تعاون در تلاش است تا تشکل‌ها را تقویت كند و نقش‌ موثر تعاونی‌ها در بخش‌های غذایی را به اثبات برساند وجود اتحادیه‌های سراسری صنعت میگو و سایر آبزیان، اتحادیه سراسری فرآورده‌های لبنی، اتحادیه سراسری صنعت دامپروری، اتحادیه سراسری صنعت مرغداری، اتحادیه‌های سراسری ماهیان گرمآبی و سردآبی، اتحادیه سراسری چایکاران، اتحادیه پسته‌کاران، شرکت تعاونی سراسری شیرینی و شکلات که خود هرساله برگزار‌کننده نمایشگاه سراسری شیرینی و شکلات در محل نمایشگاه دائمی تهران است، شرکت‌های تعاونی سوسیس و کالباس وطن و فرآورده‌های گوشتی کشور، صنایع کنسرو ایران، صنایع تبدیلی وحدت آبزیان که فعالیتی به‌صورت فرا استانی داشته‌اند خود با کمی دقت و توجه به مسایل و رفع نیاز و معضلات می‌توانند در رساندن بخش تعاون به ۲۵درصد سهم اقتصاد ملی کمک شایانی كنند.
پس قابلیت‌ها و پتانسیل‌های بالایی در بخش صنایع غذایی در تعاونی‌های تحت پوشش وزارت تعاون وجود دارد که می‌توانند نقش عمده‌ای را در بازار صادرات محصولات غذایی کشور ایفا كنند.

منبع : مجله بهکام