معرفی رفلکسولوژی(بازتاب شناسی)

● بازتاب شناسی چیست؟
بازتاب شناسی یا رفلكسولوژی یك هنر ظریف و شكلی از درمانهای شفابخش طب كل نگر است و نباید آنرا با ماساژ كف دست و پا اشتباه گرفت بلكه یك نوع فشار درمانی ویژه و معین می باشد. این رشته یك تكنیك قدیمی است و براین اساس پایه‌ریزی شده كه نقاط بازتابی (رفلكس) در روی كف دستها و پاها وجود دارند كه با هر قسمت بدن اعم از عضله، عصب، غده و استخوان مطابقت دارند و فشار روی این نقاط تورم یا احتقان را از بین می‌برد و به آرامش اعصاب كمك می‌كند و این آرامسازی اعصاب هم به نوبهٔ خود انقباض عروقی را كاهش می دهد بطوریكه خون و جریان عصبی با آزادی (راحتی) بیشتری جریان می یابند و در نتیجهٔ بهبود جریان خون، سموم نیز از بدن خارج می‌شوند.
● فلسفه بازتاب شناسی چیست؟
عدم تعادل بدن در طول جریان زندگی روزانه می‌تواند سبب شود كه پیامهای عصبی در هر جای بدن مسدود (بلوكه) گردند و این بدان معنی است كه سرعت حركت پیامهای عصبی به عضلات، اعضاء و غدد بدن تا حدودی كند می‌شود . دانش رفلكسولوژی در جهت رفع این انسداد مسیرها و بهبود ارتباطات عصبی عمل می‌كند. همچنین آزادسازی اندورفینها را در بدن افزایش می دهد و موجب افزایش سلامتی و نشاط و "احساس خوب بودن" در فرد می‌گردد.
غالباً رفلكسولوژی را روی كف پا انجام می دهند، لیكن روی كف دست هم كاربرد دارد. تقریباً در كف هر پا ۷۲۰۰ پایانهٔ عصبی وجود دارد. همچنین هر پا شامل ۲۶ استخوان كوچك، ۱۱۴ لیگامان و ۲۰ عضله می‌باشد كه توسط بافت همبندی، عروق خونی و اعصاب به همدیگر متصل گشته و توسط پوست پوشیده شده‌اند. این اجزاء با دقت بسیار عالی با یكدیگر سازگار شده اند و این ساختمان پیچیده روی دو قوس اصلی تعادل یافته است. قوس اول از پاشنه پا تا قاعده انگشت كوچك و قوس دوم از پاشنه پا تا انگشت بزرگ (شست) امتداد می یابد.
پاشنه پا قسمتی است كه فشار وزن بدن ما را تحمل می‌كند و توسط لایه‌های محافظت كنندهٔ چربی برای جلوگیری از اصطكاك در بین استخوانها، در هر قدمی كه بر می داریم، عایق‌كاری شده است. كف دست نیز كه مركب از ۲۷ استخوان می‌باشد ممكن است در رفلكسولوژی مورد استفاده قرار گیرد (دستها و پاها نیمی از استخوانهای بدن را شامل می شوند).
در طب شرقی، نظیر طب فشاری (Acupressure) و طب سوزنی (Acupuncture) دریافته‌اند كه انرژی حیاتی یا Chi از میان مریدینها یا مسیرهای انرژی (بخش طب سوزنی را برای توضیح بیشتر و تصاویر مربوطه، ملاحظه نمائید) جریان می یابد و از مجموع ۱۲ مریدین اصلی ، ۶ عدد آنها در كف پا یافت می‌شود.
در رفلكسولوژی ، اعتقاد بر این است كه پاها "macrocosm" یا یك نقشه كوچك از كل بدن هستند .یعنی تمام اعضاء و قسمتهای مختلف بدن روی آنها منعكس شده‌ و نظم و ترتیب قرار‌گیری بخشهای بدن روی كف پاها دقیقاً مشابه نظم و ترتیب قرارگیری آنها در بدن است (تصویر) این بازتابها را می‌توان روی كف پا، انگشتان و در طول كناره داخلی و خارجی پا، پیدا كرد.
اگرچه اكثریت مردم با پاهای سالم به دنیا می‌آیند ولی تخمین زده می شود كه تقریباً در ۸۰% بزرگسالان ، مشكلات پاها پیش خواهد آمد. گرچه مشكلاتی نظیر میخچه، پینه و موارد مشابه را غالباً ناشی از كفشهای نامناسب می‌دانند و لیكن اینها تنها بخشی از اختلالات هستند و بازتاب شناسی بر این باور است كه مشكلات پاها با اختلالات درونی بدن مرتبط هستند.
● تاریخچه بازتاب شناسی چیست؟
تئوریهای گوناگونی در مورد منشأ رفلكسولوژی وجود دارد و مبدأ آن ممكن است:
▪ طب شرقی در ۵۰۰۰ سال پیش باشد كه آن را با طب فشاری و سوزنی كه مسیر مریدنیها را دنبال می‌كند، متصل سازد.
▪ مصر ۲۵۰۰ تا ۲۳۳۰ سال قبل از میلاد باشد . یك تصویر نقاشی شده كه در آرامگاه پزشكی مصری بنام Ankahar یافت شده بود نشان دهندهٔ آن است كه رفلكسولوژی در این تاریخ نیز وجود داشته است.
▪ سرخپوستان آمریكا، بویژه سرخپوستان چروكی معتقدند كه این روش توسط اینكاها به ارث گذاشته شده. چروكی‌ها بر این باورند كه "پاها روی زمین راه می‌روند و از این طریق، روح شما را به جهان متصل می‌گردانند"
بهر حال آغاز و مبدأ آن هر جا كه بوده ، رفلكسولوژی ادامه پیدا كرد تا اینكه در اروپا و آمریكا رشد نمود و تكامل یافت. آقای Harry Bond در كتاب خود بنام "منطقهٔ درمانی" در ۱۵۸۲ نحوهٔ عمل رفلكسولوژی را بویژه در روی طبقه پادشاهی و مرفه جامعه مورد بحث قرار داد. آقای H. Head نیز در ۱۸۹۰ مناطقی را روی پوست كشف كرد. وی متوجه شد چنانچه عضوی كه توسط اعصاب به این ناحیه از پوست مرتبط می‌شود دچار بیماری ‌گردد، این بخش پوست ، حساسیت بیشتری به فشار پیدا می‌كند.
دكتر Ivan Pavlou (سالهای ۱۹۳۶- ۱۸۴۹) از رفلكسولوژی به عنوان پایه‌ای برای تحقیق مشهورش بر روی بازتابهای وضعی استفاده نمود. دكتر A. Cornelius آلمانی در سال ۱۹۰۲ متوجه شد كه درد خود وی كه ناشی از یك عفونت بود بعد از فشار دادن كف پا تخفیف یافت. وی در كار پزشكی خود به تحقیق بر روی فشار كف پا ادامه داد. در ایالات متحده، دكتر ویلیام فیتزجرالد، در اوایل سال ۱۹۰۰ نشان داد كه می‌تواند جراحیهای كوچک را، بدون ناراحتی برای بیمارانش، با اعمال فشار بر روی كف دستهایشان انجام دهد. دكتر J. Riley، در سال ۱۹۱۹ كتاب "منطقه درمانی آسان شده" را منتشر كرد و در آن نمودارهایی با جزئیات كامل چاپ نمود. وی محل نقاط رفلكس در كف پاها را ترسیم كرده بود. خانم اونیس اینگهام (۱۹۷۴-۱۸۶۹) كه مادر بازتاب شناسی مدرن نامیده شده است از كارهایی كه در باب «منطقه درمانی» در گذشته انتشار یافته بود در درمانهای خود استفاده كرد و نقشه كل بدن را بر روی كف پاها تكمیل نمود. میراثی كه وی درخصوص رفلكسولوژی برجا گذاشته بود توسط Dwigt Byers برادرزاده وی تداوم یافت. وی انستیتوی بین‌المللی رفلكسولوژی را در شهر «سن پترزبورگ» در روسیه راه‌اندازی كرده است.
● چه تحقیقاتی در این زمینه وجود دارد؟
با وجود آنكه مقالات داستان گونه‌ای در زمینهٔ رفلكسولوژی وجود دارد ولی تعداد اندكی گزارش مبتنی بر تحقیقات و مطالعات علمی نیز در این زمینه وجود دارد، كه در مجلات مستقل به چاپ رسیده‌اند تا متخصصین علوم سلامتی را قادر سازند كه در زمینهٔ تأثیر رفلكسولوژی تصمیم آگاهانه‌ای بگیرند. مطالعات قلیلی در كشورهای غیر انگلیسی زبان انجام گرفته است و ترجمهٔ انگلیسی كاملی از این تحقیقات در دست نیست تا تجزیه و تحلیل مطمئنی را از متدولوژی (روش شناسی) كار تحقیقی انجام شده ارائه کند.
بعلاوه گزارشاتی كه در كتاب "Grey Literature" آمده است نشان میدهد كه رفلكسولوژی می‌تواند درمان موثری باشد. اما این مطالعات هم كوچك هستند و در آنها به میزان كافی از جزئیات متدولوژی كار انجام شده، گزارشی ذكر نشده است.
مسئله انتخاب روش تحقیق مناسب برای تصمیم‌گیری در مورد اثر بخشی رفلكسولوژی باید مورد نظر قرار گیرد. همكاری بین رفلكسولوژیست ها و محققین با تجربه مسئله‌ای است ضروری تا بتوان مطالعات پر كیفیت مورد نیاز برای تصمیم‌گیری در مورد میزان تأثیر بازتاب شناسی را انجام داد. مجمع تحقیقاتی طب مكمل كه در سال ۱۹۸۳ بنیان گذاشته شده ،كمكهای مالی، علمی و پشتیبانی را از متخصصین طب مكمل كه در این زمینه تحقیقاتی را انجام می‌دهند بعمل می‌آورد. مطالعاتی كه در زمینهٔ رفلكسولوژی انجام می شود می‌بایست بخوبی توسط مجلاتی كه در دسترس اكثر متخصصین قرار دارند چاپ شوند. البته به عقیدهٔ لین (۱۹۹۶) مطالعه و تحقیق بصورت "دوسوكور" در زمینهٔ رفلكسولوژی كار بسیار مشكلی است چون عنصر روان‌تنی در هر فردی خاص خود اوست.
۱) نظرات موافق (Pro):
▪ Falcco و Oleson در ۱۹۹۳ یك آزمون "كنترل با دارونما" كه برای تحقیق در مورد توانایی رفلكسولوژی برای كاهش "آشفتگی قبل از قاعدگی" انجام داده‌ بودند گزارش نمودند كه در نتیجهٔ این مطالعه، ۳۵ نفر از افراد به میزان معنی داری نسبت به گروه كنترل، كاهش علائم پیش از قاعدگی را نشان دادند و این نتایج در بررسی ۲ ماه بعد نیز باقیمانده بود. این مطالعه بعدها توسط Vickers و همكاران در سال ۱۹۹۶ به دلیل كیفیت تحقیق، مورد انتقاد قرار گرفت.
▪ Kovaks و همكاران در ۱۹۹۳ "یك آزمون دوسوكور" با استفاده از رفلكسولوژی برای درمان كمردرد انجام دادند. آنان بهبود قابل ملاحظه‌ای در درد، انقباضات عضلانی و سهولت حركت در گروه تحت درمان را گزارش كردند و اكثریت بیماران توانستند مصرف داروهای مسكن تجویز شده توسط پزشك را قطع كنند و در طی دورهٔ تحقیق نیز بدون علامت باقی ماندند.
▪ Dobbs در سال ۱۹۸۵ استفاده از رفلكسولوژی در مراقبت از ۷ بیمار مبتلا به سرطان كه در فاز انتهایی بیماری قرار داشتند را توصیف نمود. گزارشات فردی وی براین موضوع اشاره داشت كه تمامی بیماران احساس كرده بودند كه كیفیت زندگیشان با رفلكسولوژی بهتر شده بود و این بهبودی صرفاً نتیجهٔ رفلكسولوژی نبود بلكه به دلیل افزایش ارتباط و تماس بیماران با متخصصین رفلكسولوژی بود.
▪ McGrath , Motha در سال ۱۹۹۴ مطالعه‌ای را بر روی ۶۴ خانم باردار برای تعیین اثر رفلكسولوژی بر روی زایمان انجام دادند. نتایج نشان دهندهٔ آن بود كه درمان رفلكسولوژی منجر به كاهش زمان زایمان و نشانه‌های جسمی تجربه شده توسط مادران باردار، گشته بود. این مطالعه، اگر چه با نتایج مثبتی همراه بود ولی در آن از گروه كنترل استفاده نشده بود.
۲) نظرات مخالف (CON):
▪ Ibsen , Sorenson (در ۱۹۹۳) نگرانی خود را در مورد بیماران دیابتیكی كه برای زخم و عفونت پا درمان شده بودند، اظهار كردند. آنان یك گزارش موردی (Case report)، در مورد یك بانوی دیابتیك درمان شده با بازتاب درمانی را كه بعداً مجبور شدند پایش را قطع كند، منتشر نمودند. انجام این كار توانست زندگی راحت‌تری را برای این خانم فراهم آورد. در این تحقیق تمایل نادرست به استفاده از بازتاب درمانی به عنوان تنها درمان برای این بیمار مبتلا به بیماری مزمن، مطرح شد.● موارد استفاده از رفلكسولوژی برای درمان یا بهبودی چیست؟
رفلكسولوژی تمامی گروههای سنی از نوزادان تا افراد مسن را می‌تواند درمان كند. بازتاب درمانی می‌تواند بیشتر برای متعادل سازی كل بدن استفاده شود تا برای بهبود و شفای اختلالات خاص، لیكن با كاربرد مناسب، بازتاب درمانی می‌تواند قدرت شفابخشی خود بدن را افزایش دهد. افرادی كه بازتاب درمانی را انجام میدهند پیشنهاد می‌كنند كه درمان هفتگی رفلكسولوژی می‌تواند اكثریت مشكلات را در ابتدا متوقف كند و احتمال یك بهبودی سریع را زیاد كند. بازتاب درمانی گردش خون به نواحی‌ای از بدن را افزایش می دهد كه جذب مواد مغذی و حذف مواد زائد را زیادتر می‌كنند.
▪ همچنین رفلكسولوژی دارای اثرات زیر می‌باشد:
۱) متعادل‌سازی تمام سیستمهای یازده‌گانه بدن، بطوریكه بدن بتواند خود را شفا دهد.
۲) موجب تحریك آن نواحی از بدن و ذهن كه عملكرد صحیح ندارند و آرام سازی نواحی پرفعالیت‌ می‌شود.
۳) دیدگاه ذهنی مثبت را تقویت می کند (تندرستی عبارتست از هماهنگی فعل و انفعال انرژی‌ها در داخل بدن، افكار منفی و احساسات منفی جریان آزادانه این انرژیها را محدود كرده و سبب تورم و احتقان آنها در بدن می‌گردد كه اگر تصحیح نشوند سرانجام بصورت بیماری تظاهر می‌كنند).
۴) بیرون كردن و رفع احساسات سركوب شده ناشی از فشارها و استرس، آرام سازی بدن و تغییر وضع زندگی (متخصصین این رشته بر این باورند كه ۸۵% تمام بیماریهای امروزی بشر به نوعی مرتبط با استرس است).
۵) آرامش بدن (آرا مسازی بدن).
۶) با افزایش آزادسازی اندورفین‌ها به كنترل درد كمك می‌كند.
۷) عملكرد سیستم ایمنی را افزایش داده و جریان لنفاتیك را بهتر می‌كند.
۸) تندرستی بدن را در حالت متعادل نگه می دارد.
۹) سطوح تمركز را افزایش می دهد.
۱۰) گردش خون و جریان عصبی را بهبود می‌بخشد.
۱۱) در نواحی احتقان كه معمولاً بصورت درد احساس می‌شوند، موجب احساس رهایی می‌گردد.
● واكنشهای احتمالی كه ممكن است پس از درمان رفلكسولوژی اتفاق بیافتد کدام است؟
۱) افزایش ادرار. از آنجا كه كلیه‌ها تحریك می‌شوند، ادرار بیشتری تولید می‌شود و این ادرار به دلیل سموم بیشتری كه دارد، ممكن است تیره‌تر بوده و بوی تندتری داشته باشد.
۲) تعداد دفعات حركات روده‌ای بیشتر می‌شود.
۳) تشدید وضعیت پوستی، بویژه در مواردی كه سركوب شده باشند و تعریق شدید همراه با خارج شدن سمومی كه از طریق منافذ پوستی كف پاها، آزاد می شوند.
۴) بهبود قوام پوست و تركیب نسجی آن همراه با بهتر شدن جریان گردش خون كه موجب بهبود قوام و تركیب نسجی پوست می‌شود.
۵) ترشحات غشاءهای مخاطی در بینی، دهان و برونشها افزایش می یابد.
۶) تغییرات الگوی خواب، مثلاً خواب بیشتر یا عمیقتر یا خواب آشفته.
۷) سرگیجه یا حالت تهوع.
۸) بروز موقت بیماری كه قبلاً سركوب شده بوده، بدلیل اینكه بدن فرآیند طبیعی شفای خود را آغاز می‌كند.
۹) افزایش ترشحات تناسلی بانوان.
۱۰) احساس تب.
۱۱) خستگی یا افزایش انرژی.
۱۲) سر دردها.
۱۳) افسردگی و تمایل شدید به گریه‌كردن.
این واكنشها به عنوان بخشی از درمان ارزیابی می‌گردند و اغلب بیانگر این است كه سموم از بدن پاك و ترمیم و شفا حاصل می‌شود.
● در طی یك جلسه رفلكسولوژی چه اتفاقی می‌افتد؟
اصولاً متخصصین بازتاب درمانی اجازه طبابت یا تشخیص بیماری را ندارند.
▪ ویزیت شامل مراحل زیر است:
۱) تهیه تاریخچه فردی دقیق با در نظر گرفتن جزئیات انجام می‌شود كه شامل سوال از مشكل اصلی بیمار، داروهایی كه دریافت می‌كند (شامل ویتامینها و داروهای گیاهی)، طول مدت مشكل بیمار، تاریخچه سلامتی و اینكه آیا بیمار تحت درمان پزشكی هست یا خیر.
۲) بیمار در وضعیتی راحت روی صندلی می‌نشیند یا تكیه میدهد و كف پا را در مقابل درمان‌ كننده قرار می دهد.
۳) تمامی لباسهایی كه روی اندام تحتانی فشار وارد می‌كنند، شل می‌شوند ولی بیرون آورده نمی‌شوند (بیمار برهنه نمی‌شود).
۴) كفش، جوراب و یا جوراب‌های ساق بلند خارج می‌شوند.
۵) ابتدا كف پاها با یك پارچه ضدعفونی كننده، خشك و با پنبهٔ هیدروفیل كه در یك مادهٔ گندزدا خیس شده، حمام داده می‌شود و یا از یك حمام پا (Foot Spa) همراه با یك مادهٔ گندزدای ملایم استفاده می‌شود و در آخر هم پا كاملاً خشك می‌گردد.
۶) سپس كف پاها از نظر درجه حرارت، رنگ، لكه یا خال، قوام عضلانی، وضعیت پوست و دیگر آسیبهای احتمالی معاینه می‌شوند.
۷) از انگشتان شست و نشانه برای كار روی پاها استفاده می‌گردد. در ابتدا روی تمام كف پا و سپس روی نواحی كه بنظر می‌رسد با مشكل بیمار ارتباط بیشتری دارند، با تمركز خاصی كار انجام می‌شود. این اعمال فشار انسدادهای انرژی را كه جلوی جریان آن را می‌گیرند (و موجب ایجاد درد و بیماری می‌گردند) برطرف می‌كند. اگر اشكال درونی باشد، ناحیه رفلكس و مریدینهای مربوط به آن قسمت، بویژه به فشار و اصطكاك بیش از حد حساس می‌شوند. نواحی پینه بسته یا میخچه یا دیگر تغییراتی كه در پاها ایجاد میشوند، در رفلكسولوژی اهمیت خاصی دارند.
۸) هر جلسه درمانی حدود ۶۰- ۳۰ دقیقه به طول می‌انجامد.
بازتاب‌شناسی قدرت شفابخشی بدن را فعال می‌كند بنابراین بعضی واكنشها بدلیل آن است كه با این درمانها بدن خودش را از دست سموم خلاص می‌كند، اجتناب ناپذیر هستند. بعضی از این واكنشها به عنوان "بحران سلامتی" نیز مطرح می‌شوند كه در واقع یك فرآیند پاكسازی می‌باشد و شدت آن به میزان عدم تعادل بدن بستگی دارد.
۹) دورهٔ درمان معمولاً بین یك تا دوازده هفته بوده و بسته به وضعیت و طول مدت زمانی كه عارضه وجود داشته است تغییر می‌كند و عارضه‌ای كه سالهاست رشد كرده و تكامل یافته است با یك درمان منفرد تصحیح نخواهد شد.
● آیا در درمان بازتاب شناسی خطری وجود دارد؟
۱) هیچ خطری وجود ندارد، اما اگر نشانه‌های بیماری، شدید یا طولانی مدت هستند باید با یك پزشك مشورت كرد.
۲) موارد عدم تجویز آن شامل آسیب و جراحت پا و یا حالات پاتولوژیك واگیردار در پاها می‌باشد. (در این حالت روی دستها كار انجام می‌شود).
۳) در بیماریهای ترومبوتیك (گرفتگی و لخته در عروق) اندامهای تحتانی و موارد دیابت باید احتیاطهایی را در نظر گرفت.
۴) عفونتهای حاد به دلیل افزایش جریان خون، می‌توانند شدیدتر شوند. در این حالت توصیه می‌شود كه احتیاط نمائید.

معمولاً در سراسر آمریكا برای این افراد كلاسهای موردنیاز برگزارمی‌شود و گواهی مخصوصی به شركت كنندگان داده می شود. در بعضی از ایالات هم به پروانه كار نیاز است. در صورت تمایل با:
Reflex Certification Board یا Reflexation Association of America
تماس بگیرید.
پیوندها :
www.altmed.od.nig.gov
www.reflexology-research.com
Bibilography:
- Lynn, J. (۱۹۹۷). Using complementary therapies: reflexology. Professional Nurse. ۱۱, ۳۲۱-۳۲۲.
- Mackereth, P. (۱۹۹۷). Clinical supervision for &#۰۳۹;potent&#۰۳۹; practice. Complementary Therapies in Nursing and Midwifery. ۳, ۳۸-۴۱.
Further Reading:
- Botting, D. (۱۹۹۷). Review of literature on the effectiveness of reflexology. Complementary Therapies in Nursing & Midwifery. ۳, ۱۲۳-۱۳۰.
- Byers, D. (۱۹۸۷). Better healch with foot reflexology. St Petersburg, FL: Ingham Publishing. Clark, C. C. (۱۹۹۷). Reflexology: a complementary therapy. Nursing Spectrum. ۷, ۸.
- Dobbs, B. Z. (۱۹۸۵). Oncology nursing: alternative health approaches, reflexology part ۶. Nursing Mirror. ۱۶۰, ۴۱-۴۲.
- Douglas, I. & Ellis, S. (۱۹۹۶). Reflexology. Rockport, MA: Element Books Inc.
- Douglas, I. & Ellis, S. (۱۹۹۸). The art of reflexology. Rockport, MA: Element Books Inc.
- Dougans, I. (۱۹۹۷). The complete illustrated guide to reflexology. Rockport, MA: Element Books Inc.
- Gillanders, A. (۱۹۹۵). The joy of reflexology. Boston, MA: Little, Brown and Co.
- Ingham, E. (۱۹۳۸). Stories the feet can tell through reflexology. St. Petersburg, FL: Ingham Publishing.
- Ingham, E. (۱۹۵۱). Stories the feet have told through reflexology. St. Petersburg, FL: Ingham Publishing..
- Kovaks, F. M., et al. (۱۹۹۳). Neuro-reflexology intervention in the treatment of non-specified low back pain. Association of Reflexologyists ۱۹۹۴. Reflexology research reports. ۲nd ed. London: Association of Reflexologyists.
- Motha, G. & McGrath, J. (۱۹۹۴). The effects of reflexology on labor outcome. Association of Reflexologyists. Reflexology research reports, ۲nd ed. London: Association of Reflexologists.
- Oleson, T. & Flocco, W. (۱۹۹۳). Randomised Controlled study of premenstrual symptoms treated with ear, hand and foot reflexology. Obstetrics & Gynecology, ۸۲, ۹۰۶-۹۱۱.
- Sorensen, L., Ibsen, K. E. (۱۹۹۳). Purulent myofascitis in a parient with diabetes treated with a vacuum boot by a zone therapist. Ugeskrift For Laeger. ۱۵۵, ۲۱۵۰-۲۱۵۲.- Vickers, A. (۱۹۹۶). Massage and aromatherapy-a guide for helth professionals. London: Chapman & Hall.
RESOURCES
American Reflexology Certification Board
PO Box ۶۲۰۶۰۷
Littleton, CO ۸۱۰۶۲
[phone]
International Institute of Reflexology
PO Box ۱۲۴۶۲
St. Petersburg, FL ۳۳۷۳۳
[phone]
The International School of Reflexology and Meridian Therapy ۲۲۲۲ Kilkare Parkway
Mt. Pleasant, NJ ۰۸۷۴۲
[phone]
Reflexology Association of American (RAA)
۴۰۱۲ S. Rainbow Blvd.
Box K ۵۸۵
Las Vegas, NV ۸۹۱۰۳-۲۰۵۹
INTERNET
Office of Alternative Medicine
http://altmed.od.nig.gov/
Aging Implications
http://www.reflexology-research.com/aging.htm
Chinese Study
http://www.reflexology-research.com/CHINAs_۱.HTM
Diabetic abstracts
http://www.reflexology-research.com/diabetes.html
Meeting Emotional Needs
http://www.reflexology-research.com/emotions.html

منبع : در گاه طب مکمل جایگزین ایران