راز ماندگاری و پویایی دستبافته های روستایی

● نگاهی به سختكوشی زنان روستایی در نوآوری و تولید جذاب دستبافته ها
دستبافته های هنرمندانه و صنایع دستی روستایی، به عنوان صنعتی ملی و پویا در جامعه ما از جایگاه ویژه برخوردار است. زنان روستایی با دستانی هنرآفرین و نبوغ جادویی از كهن ترین ایام تا به امروز با شیوه های اصیل هنری این دستبافته های هوش ربا را به جامعه عرضه می دارند. زنان سختكوش روستایی در نیمه نخست سال تلاش تحسین برانگیزی در شالیزارها و كشت و كار تولید فرآورده های گوناگون زراعی و باغی ایفا می كنند.
نیمه دوم سال كه بستر كشتزارها در سكوتی اغواكننده فرومی رود و مردان روستایی در قهوه خانه های آبادی به اصطلاح گُل می گویند و گُل می شنوند و چای معطر دیشلمه می نوشند، زنان روستایی، این یاوران كوشنده عرصه تولید با نبوغ وجهه مثال زدنی در پای دار قالی می نشیند و با صبر و حوصله و بردباری با خامه و تاروپود، گُل های ترنج و گُلبوته های ماندگار و خوش سیما را در متن قالی، این دستبافته های كهن ایران زمین نقش می زنند.
اكثر دختران روستایی باهوش و نبوغ خدادادی از سنین ده تا یازده سالگی با شوقی شورآفرین به تولید دست بافته های روستایی مشغول می شوند، این هنر جادویی و ماندگار در رگ و پی جان با احساسشان ریشه می دواند و هرچه دوران عمر پربار دختران روستایی فزونی می گیرد با جهدی تحسین برانگیز بر دانسته های هنری خود اضافه می كنند.
جمعی دیگر از دختران و زنان روستایی به سراغ گبه بافی می روند. آنان با هنرآفرینی سرشار از نبوغ چنان رج های ریز را در متن گبه می تنند كه نقوش افسون كننده این دستبافته روستایی چون آهن ربایی فسونساز، شیفتگان هنرهای دستی را در جذبه ای خلسه آور فرو می برد.
این روزها كه دختران و زنان پرتوان عشایری و ایلات لُر و قشقایی از كوهستان های دل آرای ییلاقی به دامنه های قشلاقی مراجعت كرده اند، جاجیم و زیراندازهایی را با دستان خلاق و هنرآفرین نقش می زنند كه هر بیننده هنردوستی را به تحسین وامی دارد، در چهارسوی كشور پهناورمان حتی در متن آبادی های كویری، زنان هنرمند و پرتلاش از هر لحظه حیات برای تولید دستبافته های جذاب بهره می گیرند و نماد واقعی كار و تلاش ماندگار به شمار می آیند.
مردان روستایی كه هنوز شیرابه فرهنگ دیرپای سنتی در رگ و پی جانشان جوشش دارد، ترجیح می دهند زنان تمامی لحظه های ایام را در چهار سوق خانه روستایی بگذرانند تا بیرون از خانه فعالیت كنند....
به عبارت روشنتر فرهنگ پویای ارتقای مقام زن هنرآفرین در جامعه بسته روستایی در خانه ماندن، كار و تولید كردن است، تا بیرون خانه... از این رو زن هوشمند و فعال روستایی با نبوغ نوآورانه و فطرت هنرآفرینی، تولید دستبافته های هوش ربا را در صدر فعالیت های یومیه زندگی قرار داده است.
در یك كلام، زن سختكوش و توانمند روستایی سنگ زیرین آسیاب گرانسنگ زندگی روزمره است. او در پای دار قالی، با خامه و تار و پود رنگ آمیزی شده شعر پرجذبه حیات پربار خود را می سراید و شیفته و عاشقانه رج به رج در متن پویای دستبافته های ماندگار روستایی حكایت شیدایی زن روستایی را نقش می زند....
● اعجاز باشوق
دكتر محدثه خجسته، استاد جامعه شناسی مراكز آموزش عالی نقش ماندگار و سختكوشی زنان هنرمند روستایی را ستودنی می داند - او از روحیه لطیف و شیوه های سازگاری زن روستایی در گذر از امور طاقت فرسای كارهای زراعی و تولید دستبافته های هنری این چنین می گوید:
صنایع دستی روستایی، قصه پرشور و پویایی زنان هنرمندی است كه با ولع و شوق اعجاز می كنند. زنان روستایی در نیمه نخست سال از بام تا شام دوشادوش مردان بنا به بافت زراعی جامعه روستایی از نظر مختصات اقلیمی و تولید فرآورده های گوناگون كشاورزی، به تلاش قابل تحسین می پردازند كه در اقتصاد خانواده حتی در سطح ملی حایز اهمیت است. زنان روستایی در چهارچوب خانه به یك سلسله اموری مبادرت می ورزند كه مكمل فعالیت های بیرون از خانه مردان روستایی است.
یعنی مرز بین فعالیت های باز تولید زیستی مشتمل بر تربیت درست فرزندان، پخت و پز روزانه، گرم ساختن اجاق خانه با هیزمی كه تهیه می كنند، كار در شالیزارهای غرقابی شده كه زنان روستایی با تلاشی درخور گامهای خود را تا زانو در آب و گل برنجزار فرو می برند، تا وانشای سبز شالی را در خطی مستقیم در قلب شالیزار بنشانند، زنان برنجكار وقتی از شالیزار پا پس می نهند، ده ها زالوی جرّاره را مشاهده می كنند كه با ناباوری نیش های خونخوار خود را در پاهای زنان شالیكار فرو برده اند. زنان سختگوش بدون هیچ هراسی با دستان خود زالوها را از پاها جدا می كنند.
گاه نیش زالو ها چنان در پاهای گوشتی زنان شالیكار فرو رفته و پیچ و تاب خورده است كه حتی قدرت دستان نمی تواند، زالوها را از پاها جدا سازد! بدون هیچ هراسی از خونخواری میهمان ناخوانده مزرعه زنان نمك برروی زالو می ریزند، لحظاتی بعد شوری نمك بر زالوهای جراره خونخوار اثر قاطع می گذارد، زالو ورم می كند و آشامیدن خون تاب رگ پاهای زنان شالیكار را رها می سازد!...
آری زنان روستایی با چنین دشواری هایی در كاشت، داشت و برداشت شالی تلاش قابل تحسین ایفا می كنند. از سویی وظایف تولیدی و باز تولید زیستی زنان سختكوش روستایی چنان با یكدیگر آمیخته شده و امتزاج دارند كه تفكیك و جدا ساختن دشواری و صعوبت امور تولیدی فرآورده های گوناگون زراعی در شرایط فعلی ساختار جامعه روستایی كشور ما به سختی و دشواری امكانپذیر است. با چنین تصویری زن خانه دار روستایی در تمامی ایام سال یكسره فعال است و برای انجام امور روزانه لحظه ای قرار و آرام ندارد.
● خوداشتغالی زنان روستایی
این استاد جامعه شناسی سپس اضافه می كند: براساس آخرین داده های آماری میزان جمعیت زنان روستایی ۲۱ درصد كل جمعیت كشور است.
همین زنان توانمند در نیمه دوم سال ضمن انجام امور جاری خانه، با عشق و نبوغ پای دار قالی می نشیند و شیفته كننده محصولی تولید می كنند كه امروزه هر متر مربع آن تا دویست هزار تومان ارزش مادی دارد.
با این ترتیب زن هنرمند و خلاق روستایی به واقع پرتلاش و سختكوش است. تاثیر صنایع دستی و دستبافته های ماندگار روستایی، افقی روشن را در پویایی و توسعه روستاها ایفا می كند. چون شاخص هایی نظیر رونق تولید صنایع دستی و دستبافته های روستایی در بیش از ۲۸ هزار آبادی های كوچك و بزرگ كشورمان، این فرآورده های هنری را به دومین محصول صادراتی و تامین كننده ارز كشور پس از نفت تبدیل كرده است.
گویای اهمیت و نقش موثر دستبافته های روستایی درخوداشتغالی زنان روستایی است.
در برخی از نقاط روستایی كه میزان زمین زراعی كشاورزان اندك است و فعالیت های كشت و زرع نمی تواند نیاز مالی خانوارهای كوشنده روستایی را به علت خرد و كوچك شدن اراضی كشاورزی و باغی تامین كند. سهم عمده و بالایی از مخارج سالانه خانوارهای روستایی از طریق تولید و سپس عرضه صنایع گوناگون دستی به خصوص قالی، گبه، جاجیم و زیراندازهای محلی تامین می شود كه گاه تا حدود ۸۰ درصد این گونه دستبافته های هنری توسط زنان و دختران روستایی انجام می شود و در چرخه مخارج خانوار نقش تاثیرگذار دارد.
این نكته را باید مجددا یادآور شد، این روزها كه ایام ركود كارهای كشاورزی در روستاها می باشد، ولی زنان هنرآفرین روستایی از نظر اقتصادی كار در زمینه دستبافته های محلی تولید درخور توجه دارند. یعنی با اختصاص مقدار محدودی سرمایه، تلاش روزانه در صنعت دستبافته ها را شكل می دهند.
خوداشتغالی زنان و دختران روستایی از مسیر توسعه و گسترش انواع صنایع دستی و تولید هنری دستبافته های محلی، عشایی و ایلاتی قادرست تا حد قابل توجهی نقش اجتماعی - اقتصادی زنان هنرآفرین روستایی را ارتقاء بخشد و در نتیجه رفاه مطلوب و شرایط مناسب تری را از لحاظ اجتماعی برای خانوارهای كوشنده روستایی فراهم سازد.
● رونق شایان
دكتر محدثه خجسته معتقد است كه درحال حاضر بیش از ۵۹ هزار خانوار روستایی در چهارسوی كشور پهناورمان با تولید درخور دستبافته های محلی چرخ زندگی خود را هنرمندانه به گردش و پویایی درآورده و بخش اعظم مخارج سالانه این خانوارها با تولید صنایع دستی متداول خانگی رونق شایان دارد.
این استاد جامعه شناسی می گوید: ارزش اقتصادی كالاهای تولیدی در جهان امروز برشاخص های شناخته شده ای استوار است كه بدون شك تولید هنرمندانه، كیفیت مطلوب و خاص فرآورده های دستی با رنگ آمیزی طبیعی و خامه و تار و پود و ابریشم به كار آمده دربافت جذاب و گاه هوش ربای فرش روستایی، گبه، قالیچه، جاجیم، گلیم و دیگر انواع خوش نقش زیراندازهای ایلاتی و عشایری از جمله آنهاست. دستبافته های روستایی ایران زمین در كشورهای اروپایی بسیار شهرت دارد. ویژگی های ممتاز و درخور توجه دستبافته های ماندگار روستایی كشور ماكه تمامی اجزای آن از متن طبیعت خلاق و شگرفت تهیه می شود، آوازه شهرت این دستبافته های رنگارنگ را عالمگیر ساخته است.
اطلاعات موجود در بخش صنایع دستی و خانگی روستایی كشور ما موید آن است كه قالی، گبه، جاجیم، قالیچه و گلیم با حدود ۸۰ درصد، متداول ترین صنعت محلی خانگی در بین خانوارهای روستایی، ایلاتی و عشایری است. دستبافته های هوش ربای فرش، گبه، گلیم و دیگر زیراندازهای روستایی مملو از نبوغ و نوآوری و كاركردهای پرتلاشی است، كه دیگر كشورها را به كپی كاری از نقش های خلاق، بافت هنرمندانه و حتی بهره گیری از نوع ابریشم، تار و پود و خامه مورد نیاز واداشته است. ولی شیوه های رج گذاری شاد و گره زدن استوار و استادانه زنان هنرمند روستایی ایران زمین به گونه ای است كه قابل تقلید نیست.
در مغازه های عرضه فرش، قالیچه، گبه و گلیم در كشورهای اروپایی كارشناسان این آثار ماندگار هنری با لمس و سپس مشاهده نوع رج گذاری به راحتی اصل را از بدل دستبافته های روستایی تقلید شده تشخیص می دهند و خبره ها سره را از ناسره تفكیك می گذارند. در حال حاضر صدها كارگاه تولید دستبافته های روستایی در كشورهای هند، پاكستان، نپال و كشمیر راه اندازی شده است كه تمامی آنها سعی در تقلید نقوش شاد و دل آرای فرش و گبه های روستایی، ایلاتی و عشایری ایران زمین دارند، ولی نمی توانند مطابق اصل دستبافته های اصیل روستایی كشور ما تولید كنند.
این گونه كارهای تقلیدی گاه با نرخی بسیار پایین از تولیدات روستایی كشور ماعرضه می شود. صنعت شایان قالی، گبه، قالیچه، جاجیم و گلیم درحال حاضر در ۵۹ هزار خانوار روستایی كشور ما، بیشترین سهم را از جهت درآمدزایی و اشتغال به عهده دارد. خانوارهای ساكن در مناطق روستایی شاغل در این صنعت پویایی هنری، تعداد و درصد بیشتری را نسبت به خانوارهای بافنده در حاشیه شهرها و یا كارگاه های متعدد بافت قالی و گبه و گلیم دارا هستند. محاسباتی نظیر متوسط سه نفر برای هر خانوار روستایی فعال در تولید دستبافته های هنری و افرادی در ۲۸ رشته مشاغل جانبی بافت رقمی چند میلیونی را خانوارهای روستایی، ایلاتی و عشایری تشكیل می دهد.
تولیدكنندگان پشم، حلاجی، پشم ریسی، كلاف كشی، چله كشی، رنگریزی، نوغانكاران، ابریشم ریسان، پیله وران و بافندگان لاسه و نخ دستبافته روستایی بی شك یك اجتماع بالای میلیونی را در ذهن می نشانند كه در مشاغل جانبی دستبافته های روستایی فعالیت و بخشی از درآمد دختران و زنان بافنده روستاها را جذب می كنند.
اشتغال زنان روستایی به خصوص در نیمه دوم سال در زمینه تولیدات دستبافته های جذاب روستایی تاثیر درخوری در قوام و دوام خانوارهای روستایی، ایلاتی و عشایری برجای می گذارد. نكته گفتنی آخر این كه چنین فعالیت های رایج در كانون خانوارهای روستایی رویداد طلاق و جدایی را به صفر رسانده و اصولا در آبادی های ایران زمین این واقعه، حادثه ای مذموم تلقی می شود.

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران