چه کسی نقاره‌چی را صدا کرد

● به بهانه نمایشگاه پیمان هوشمندزاده
هیچ هنرمندی با خودش آغاز نمی شود و با خودش پایان نمی گیرد. وقتی در فضای تجسمی نفس بکشی نمی توانی این اصل را نبینی و به رسمیت نشناسی، این قاعده شفاهی و تجربی (که عملاً در صورت آشنایی بی واسطه با اثر هنری شکل می گیرد) مرا به یاد تابلویی از پیکاسو می اندازد که از سزان کپی و به گرترود استاین هدیه کرد و گفته بود «یک اثر همیشه کم و بیش از یک اثر دیگر برمی خیزد.»
در واقع هر اثر هنری نه تنها بدون پیوند با جهان بیرونی قابل لمس نیست، که حتی بدون ارتباط با خالقش معنای دقیقی ندارد. نوع افراطی چنین تعبیری همان رفتاری است که مردم با امضای یک هنرمند می کنند. در مورد پیمان سعی می کنم ماجرا را جور دیگری توضیح بدهم، طی یک دهه اخیر موفقیت در عرصه عکاسی ایرانی حداقل در حوزه اقتصاد عکس به چند پیش نیاز ثابت بستگی دارد، ساده ترین این راه ها استفاده از نوعی درون مایه های توریست کشی است که تقریباً در تمام کشورهای توسعه نیافته به چشم می آید.
امروزه عکاسی طرف توجه کشورهای عربی یا شمال آفریقا و آسیای غربی تقریباً انباشته از عکاسان متوسط الحالی است که موازی یکدیگر به پیش می روند.این ممالک انباشته از عکس هایی است که از تلفیق عکس های قدیمی با خط و گرافیک درآمیخته اند یا سعی می کنند یادآور نوستالژیای تاریخی ملت هایشان باشند. پیمان هوشمندزاده در وسط چنین جریانی زندگی می کند. همیشه فکر کرده ام که تنها حسن هوشمندزاده در این خصلت اوست که در مقابل نوعی آلامد عکاسی اطرافش مقاومت می کند، لجاجتی که گاه او را تا حد نفی کل اساسی عکاسی رایج این سال ها برده است.
جالب اینکه عکاسی رایج این سال ها (و آن چیزی که خیلی ها دوست می دارند اسامی مجهولی روی آن بگذارند) حتی ذهن مخاطبان تخصصی عکس را نیز مسموم کرده است. یادم می آید در معاشرتی دوستانه رفیقی منتقد از خصلت های اروتیک عکاسی هوشمندزاده می گفت، آیا پیمان سعی می کند با نمایش سبیل ها، کمربندها یا کاسه توالت، تمایلی اروتیک را در ذهن ما متبادر کند؟ و اگر این گونه است چرا مثل خیلی های دیگر مورد توجه رز عیسی یا کاترین داویه و امثالهم قرار نمی گیرد؟
اینکه یک عکس ما را به چه اندیشه ای وا می دارد مساله عکاس نیست، مساله شخص ما در مقام مخاطب است و البته همگان در ابراز عقیده آزاد و مختارند، مطمئناً وظیفه منقد و مفسر چیزی جز توضیح همین نامحسوس ها نیست، اما اگر اثری هنری برای ما توضیح واضحات ذهنی مان نبود یا کاربردی استنادی و تاریخی و اجتماعی نداشت آیا آن اثر ناهنری تلقی می شود؟ و سوالی دیگر، آیا آثاری که به سبب یک واقعه اجتماعی و سیاسی شهره آفاق شده اند تنها به اعتبار مستندات غیرپلاستیک معتبرند؟
در مورد عکس های پیمان گفته می شود که با چند سال تاخیر به نمایش درآمده اند و همین تعویق زمانی در نمایش باعث شده است تا درک نشوند؟
اگر مخاطب زیبایی شناس عکاسی باشیم آن وقت جذابیت های تاریخی و اجتماعی یک عکس تنها یک مولفه از الفت ما با عکس می شود و جای تعجب دارد که به جای اعتبار دادن به ساحت زیبایی شناسی یک اثر سعی می کنیم ادبیات و سخنوری و تعابیر قلنبه سلنبه را معیار ارزش گذاری اثر هنری کنیم.
برای مثال می پرسم گرنیکا تنها به خاطر موضوعیت تاریخی اش یا هم زمانی با حادثه ای که روایت می کند طرف توجه قرار دارد؟
خلاصه اینکه نباید از یاد ببریم نمایشگاه آخر پیمان در گالری اثر تنها بخشی از یک مجموعه ذهنی اوست و ارزیابی او بدون شناخت پژوهش های عکاسانه اش مقدور نیست.
او نیز مثل هر هنرمندی فراز و نشیب های فراوانی داشته و خواهد داشت اما این ماجرا که در عکاسی اش تداوم دارد و سعی می کند با دوربین رفتاری بوهمی داشته باشد آثارش را حائز اهمیت می کند؛ او به عکاسی آلامد پشت کرده و تاوان اقتصادش را هم می دهد، حاضر به فلسفیدن برای عکس هایش هم نیست. پس «عکاس روشنفکر» هم نیست.
از طرفی از آن عده ای نیست که با دو، سه مجموعه پرونده عکاسی اش بسته شود، اهل معلمی عکس هم نیست و اصلاً بلد نیست، آدمی که بیشتر از هرچیزی مثل کولی ها می خواهد شیطنت کند و این شیطنت گاه در داستانی کوتاه و یا یک تک عکس، نشان دهنده احوالات آدمی است که آنقدر با خودش و دوربینش ور رفته است که خیلی ها این روزها معنی «خود زمزمه هایش» را نمی فهمند.
برخلاف مقدمه بروشور نمایشگاه «سبیل» فکر می کنم او را نه می شود عکاس مستند و نه عکاس هنری نامید، او عکاس است. عکس او فقط به خودش دلالت می کند.
اما در این نکته با نگارنده آن مقدمه موافقم که پیمان عکاس کوچه و بازار است و طنز آثارش راهی است برای تسویه حساب با حقایقی که دوره اش کرده اند. نوشته ها و عکس های پیمان مرا به یاد این جمله سرنوشت ساز صادق هدایت می اندازد که؛ «قصه فقط یک راه گریز برای آرزوهای ناکام است.»

منبع : روزنامه شرق