کودکی من کجاست؟

مشاهده كودكانی كه در گرمای تابستان و سرمای زمستان میان چهارراه‌ها، خیابان‌ها و مسیر عبور عابران با سر و روی برافروخته از گرما یا گل انداخته از سرما با چشمانی بی‌فروغ و ملتمسانه به دستان و نگاه مردان و زنان شیك‌پوشی كه با اتومبیل‌های چند ده میلیونی از مقابل دیدگان‌شان می‌گذرند، صحنه‌ای بس تاسف‌بار است كه حتی تكرار هر روز آن، ممكن است تلنگری بر انسانیت بزرگ‌ترها نزند.
اینان كودكانی هستند كه بنا به جبر و فقری كه سلامت خود و خانواده‌هایشان را تهدید می‌كند، مجبور شده‌اند محیط گرم خانه و مدرسه را رها ساخته و به میان خیابان‌ها كشانده شوند، فقری كه از آنها در آینده‌ای نه چندان دور افرادی رنجور، بیكار و احتمالا مجرم خواهد ساخت. آنان مجبورند مسوولیت معاش خود و گاه خانواده‌های‌شان را برعهده گیرند اما هیچ دخالتی در تعیین سرنوشت خود ندارند، آنها شهروندانی درجه چندم‌اند و از جنس بقیه مردم نیستند.
● كودكان كار
طبق تعریف، كودكانی كه برای امرار معاش و به دلیل ناتوانی مالی كار می‌كنند و معیشت خانواده و سرپرستی خواهر یا برادر كوچك‌تر خود را برعهده دارند، كودكان كار نامیده می‌شوند.
در دنیا بیش از ۳۵۲ میلیون كودك كار وجود دارند. براساس گزارش یونیسف، سن این كودكان بین ۵ تا ۱۴ سال است و از هر دو كودك در جهان یك كودك مجبور به انجام كار اجباری و تحت فشار است و این در حالی است كه تنها دو درصد از كودكان كار و خیابانی از خدمات حمایتی نهادهای دولتی و غیردولتی برخوردارند. طبق آمار سازمان كار )ILO( حداقل ۱۲۰ میلیون كودك به كارهای تمام وقت مشغول‌اند كه تعداد آنها در آسیا ۶۱ درصد، آفریقا ۳۲ درصد و در آمریكای لاتین به ۷ درصد می‌رسد و این در حالی است كه پیمان‌نامه جهانی حقوق كودك، كار كودكان زیر ۱۵ سال را ممنوع اعلام كرده و بهره‌كشی از كودكان به هر نحوی -چه در مناسبات اقتصادی و چه در منازعات سیاسی- به شدت منع شده است، اما ما در اقصا نقاط جهان شاهد نقض این حقوق هستیم. به عنوان مثال می‌توان به بهره‌كشی كودكان در كشورهایی مانند افغانستان و عراق در منازعات سیاسی اشاره كرد.
▪ دلایل كار كودك
فقر و بیكاری در ایالات متحده آمریكا یك مساله اپیدمی بوده و آقای موینیهان، سناتور ارشد نیویورك، به این نكته اشاره دارد كه نیمی از كودكان سیاه آمریكایی پایین‌تر از خط فقر زندگی می‌كنند و ناچارند برای امرار معاش، تحصیل را رها كرده و به كار مشغول باشند. وی می‌افزاید: <در سال ۱۹۷۰، ۱۳ درصد خانواده‌ها تك سرپرست و دارای كودكان كار بوده، ‌در حالی كه این تعداد هم‌اكنون به بیش از ۳۰ درصد رسیده است و ۸۹ درصد والدین را فقط زنان تشكیل می‌دهند.> در حیدرآباد، گروه‌هایی ۲۰ نفره وجود دارند كه دارای یك سردسته بوده و كارشان باركشی و تكدی‌گری است. این گروه متشكل از كودكان پنج تا هشت ساله‌ای هستند كه برای كسب معاش، تلاش می‌كنند. كشور هند به عنوان صادركننده كودكان كار به سایر كشورها معروف بوده و در مذهب هندو گروه‌های ۱۰ تا ۱۵ نفره‌ای وجود دارند كه به تكدی‌گری می‌پردازند و دولت نیز سالیانه معادل چند روپیه به آنان می‌پردازد. سن بیشتر آنها زیر ۱۳ سال است و بعضی از آنان نیز در كارخانه‌های ترقه، فشفشه و كبریت‌سازی مشغول به كارند. در ایران به دلیل جمعیت زیاد كودكان، ارایه آمار كار مشكلی است، ولی سازمان یونیسف تعداد كودكان كار را از ۲۰۰ هزار تا یك میلیون نفر تخمین زده است. براساس تحقیقی كه در سال ۱۳۸۲ در منطقه شوش تهران از كودكان كار و خیابانی انجام گرفته است، حدود ۶۰ درصد براثر ازهم گسیختگی خانوادگی مجبور به كار شده‌اند و از این تعداد حدود ۳۶ درصد سیگار كشیده‌اند. بسیاری از این كودكان در اماكنی مشغول به كارند كه فاقد امكانات ایمنی و بهداشت كار است مانند كارگاه‌های آجرپزی، قالی بافی، سفال‌پزی و... كافرمایان معمولا با این كودكان قرارداد كار نمی‌بندند تا از لحاظ قانونی تحت پیگرد قرار نگیرند. حقوق آنان معمولا نصف و یا به مراتب كمتر از بزرگسالان است و این در حالی است كه كودكان باید زودتر از بزرگسالان در محل كار حاضر شوند و محیط را برای آنان آماده سازند و متاسفانه تعدادی از این كودكان، تنبیه بدنی نیز می‌شوند.
▪ حقوق كودك
طبق ماده ۳۲ پیمان‌نامه جهانی حقوق كودك، كودك باید در برابر كاری كه رشد و سلامت وی را تهدید می‌كند، حمایت شود و دولت‌ها باید حداقل سن و شرایط كار كودكان را مشخص كنند اما مسوولیت وضع دشوار میلیون‌ها كودك بی‌سرپرست، تك سرپرست و یا بد سرپرست، كودكان معتاد، مهاجر، جنگ،‌ طلاق و خیابانی برعهده چه كسانی است؟ طبق اصل سی‌ام قانون اساسی، دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را تا پایان دوره متوسطه برای همگان فراهم سازد، ضمن اینكه دولت ایران با الحاق به كنوانسیون حقوق كودك متعهد شده است كه كودكان را در برنامه‌ریزی‌های كلان خود در اولویت قرار دهد. جمهوری اسلامی ایران به كار گماردن كودكان زیر ۱۵ سال را طبق ماده ۷۹ خود ممنوع اعلام كرده و متذكر گردیده كه متخلفان با جریمه روبه رو خواهند شد. در معیارهای دینی ما نیز كودك هدیه‌ای الهی نامیده شده كه رشد و تعالی او وظیفه خانواده و سپس جامعه است.
بسیاری از كودكان و كارفرمایان با وجود آگاهی از قوانین ذكر شده و به دلیل شرایط موجود عرضه و تقاضا، به رغم خطرهای ناشی از پیامدهای قانونی، به حداقل دستمزد راضی شده و كارهای غیرقانونی انجام می‌دهند. به این ترتیب، كودكان كار نیروهای ارزانی می‌شوند كه به دلیل آشنا نبودن با حقوق‌شان و ناتوانی‌شان در راه‌اندازی سندیكا و اتحادیه‌های صنفی ممكن است كه به راحتی استثمار شده و به راحتی هم اخراج شوند. ضمن اینكه این كودكان آرزوهای بزرگی در سر دارند كه اگر اوضاع بر همین منوال ادامه یابد، هرگز به این شعار زیبای سازمان كار نخواهند رسید كه <كار كودكان تحصیل است> و شرایط اقتصادی به همراه قوانین ناقص،‌ معصوم‌ترین افراد جامعه را در آینده‌ای نه چندان دور به قربانیانی تبدیل می‌كند كه خود زمینه‌ساز جرم‌های بزرگ‌تری هستند.
در سال‌های اخیر چند كشور بزرگ با كمك سازمان بین‌المللی كار و یونیسف، طرح‌های بین‌المللی و راهكارهای مناسبی جهت ریشه كنی كار اجباری كودكان ارایه كرده‌اند كه تمامی آنها چهار راهكار زیر را دنبال می‌كنند:
ـ فراهم كردن آموزش مناسب و رایگان برای همه كودكان
ـ وضع قوانین مناسب و اطمینان از اجرای آن
ـ فراهم‌سازی شرایط بهبود زندگی برای كودكان كار
ـ تشویق جنبش‌های اجتماعی علیه كار كودكان
به علاوه، اختصاص درصد ناچیزی از بودجه نظامی كشورها به رشد و آموزش همه جانبه كودكان كار، كمك‌های شایان توجهی می‌كند. طبق آمار سالیانه، بیش از ۱۲۰۰ میلیارد دلار در جهان صرف هزینه‌های نظامی می‌شود.بررسی مسایل كودكان و تدوین برنامه‌هایی جهت حل مسایل آنان از این نظر حایز اهمیت است كه آنان پس از پنج، شش سالگی قسمت مهمی از سال‌های عمر خود را كه مصادف با رشد جسمی و روانی آنهاست، در مدرسه صرف كنند. بر همین اساس، عملی ساختن طرح آموزش و پرورش با نام <طرح آموزش برای همه> كه شامل آموزش كلیه كودكان خارج از مدرسه است، كمك‌های چشم‌گیری به كودكان كار می‌نماید.‌ اجرای چنین طرح‌هایی پژوهش و مطالعات دقیقی را می‌طلبد.توجه و برنامه‌ریزی لازم جهت حذف كار كودكان از طریق بسط آموزش و توانمندسازی خانواده‌ها با كمك نهادهای مسوول و با همكاری و مشاركت مردم و سازمان‌های دولتی و غیردولتی امكان‌پذیر است و پاك كردن صورت مساله از طریق جمع‌آوری كودكان خیابانی و كار، كمكی به آنها نمی‌كند.

فائزه صحبائی

منبع : روزنامه سلامت