صدا و زیبایی

● تاملی بر صداهای زیر و بم
هر صدایی در عالم هستی ، از صدای دلنواز سازی كه توسط نوازنده ماهری نواخته می شود ، تا صدای باران كه به پشت شیشه پنجره‌ها می خورد، تا صدای گوش‌خراش فروافتادن تیر آهن‌ها از روی تریلی، با سه مولفه مشخص می‌شود ؛ كه این سه مولفه نسبت به یك صدا همان حكم ابعاد سه گانه طول و عرض و ارتفاع را نسبت به یك جسم مادی دارند. سه مولفه مشخص كننده صدا عبارتند از:
۱) بلندی (شدت صدا):
همان تفاوتی است كه بین آهسته صحبت كردن یك فرد و فریاد زدن او وجود دارد،یا اختلاف بین این كه ضربه مضراب آهسته به سیم ساز زده شود،یا اینكه ضربه محكم به ساز نواخته شود؛به عبارت دیگر این كه سازی را ملایم بنوازیم یا با شدت و خشن. بنابر این وقتی كه آرام صحبت می كنیم یا سازی را ملایم می نوازیم صدای تولید شده بلندی كمتر دارد و بالعكس.
۲) ارتفاع( فركانس):
ارتفاع یك صدا به معنای زیر یا بم بودن آن است. هرچه صدا بم تر باشد ارتفاع آن كمتر است و هرچه زیرتر باشد ارتفاع بیشتری دارد.موقعی كه برروی سیم یك ساز دسته‌دار ضربه بزنید و سیم را بر روی دسته ساز گرفته باشید هرچه كه از انتهای دسته به سمت كاسه ساز حركت كنید، با كوتاهتر شدن سیمی كه نواخته می‌شود صدا به تدریج زیر و زیر تر می شود. یا در سازی مثل سنتور همچنان كه از قاعده بزرگ به سمت قاعده كوچك سیم ها را به صدا در می آوریم، با كوتاهتر شدن سیم هاصداها از بم به زیر تبدیل می‌شوند. به عبارتی نتهای هفت‌گانه دو،ر، می ، فا، سل، لا، سی با پیشرفت و تكرار خود نماد تغییر یا همان افزایش ارتفاع صدا هستند.
۳) طنین(تون):
طنین صدا آن واقعیتی است كه باعث تفاوت بین صدای دو انسان « از یك جنس، دو زن یا دو مرد» با هم می شود. وقتی كه تلفن زنگ می زند، گوشی را برمی دارید و باردو بدل شدن دو سه كلمه مثل: الو، سلام، متوجه می شوید كه چه شخصی دارد با شما صحبت می كند. او را بوسیله تون صدایش شناخته‌اید و این همان چیزی است كه باعث تفاوت بین صدای محمدرضاشجریان و شهرام ناظری ،ویولون و كمانچه، تار و سه تار و مثلاً پریسا و هنگامه اخوان شده و به صدای هر كدام ازآنها شخصیت جداگانه‌ای می دهد.
● حال بازمی گردیم به ارتفاع (فركانس) صدا:
اول این كه كلاً صداهای بم در عالم هستی تحت شرایط خاصی تولید می شوند. در مورد سازها، آنهایی صدای بم تولید می كنند كه كاسه‌های بزرگی دارند یا سطح وسیعی دارند. مثلاً اندازه كاسه یك كنتر باس كه صدای بم تولید می كند را با ویولون معمولی كه صدای زیرتری دارد مقایسه كنید.یا اندازه كاسه یك عود را با یك كاسه سه‌تار مقایسه كنید یا وسعت یك دف را با یك دایره قیاس كنید. هرچه كاسه ساز بزرگتر می شود صدای بم‌تری تولید می كند،یا به عبارتی صدای بم ازكاسه ای تولید می شود كه عمق بیشتری دارد.
در مورد صدای های انسانی هم به همین صورت است.صداهای بم از حنجره هایی بلند می شوند كه ویژگیهای فیزیكی خاصی داشته‌باشند؛و این ها با حنجرهای معمولی تفاوت دارند.
به عبارتی می توان گفت كه صداهای بم ا زعمق برمی خیزند و صداهای زیر بیشتر از سطح بلند می‌شوند. می توان حتی با ریختن مقادیر متفاوتی از آب در لیوان های كریستالی صداهای زیر را با نتهای مختلف از آنها استخراج كرد،ولی ایجاد صدای بم به ظرف عمیق تری نیاز دارد.
دوم این كه صداهای بم كلاً كمیاب‌تر هستند و صداهای زیر فراوان‌تر؛در جمعیت سازها تعداد سازهائی كه صدای بم تولید می كنند مثل كنتر باس بسیار كمتر از تعداد سازهای شبیه به آنها است كه صدای زیر ایجاد می كنند مثل ویولون؛به همین صورت در یك مدت زمانی خاص تعداد سازهای باس كه تولید می شوند در مقایسه با سازهای معمولی بسیار كمترند،مثل سنتورباس و سنتور، عود و سازهای كاسه‌داركوچك همچون سه تار و...البته این مسئله خود دلایل متعددی دارد كه از آنها می توان به هزینه بر بودن تولید سازهای بزرگ اشاره نمود.
در جمعیت انسانی هم به همین صورت است؛حدود نیمی از جمعیت انسانی را زنان تشكیل می دهند كه عموماً صدای زیری دارند و در بین مردان هم عده كسانی كه صدای بمی با تون دلپذیر داشته باشند كم است.
با توجه به دو نكته‌ای كه ذكر شد می توان به راز ارزشمندی صداهای بم (دارای تون مناسب) پی‌برد.
كمیاب بودن صدای بم واجد طنین مناسب باعث شده است كه فردی به نام لوچیانو پاواروتی در دنیا منحصر به فرد و دارای چنین جایگاه رفیعی باشد.
آیا دقت كرده‌اید كه برای تداعی «شب » در ذهن‌ها مثلاً در اثر «شب، سكوت، كویر» از صدای بم بربت یا سازهای دیگر واجد صدای بم استفاده شده است. این دقیقاً به این دلیل است كه شب عمیق است ویا به عبارتی تاریكی عمق زیادی داردوچنین عمقی فقط با صداهای بم قابل تصویر سازی است.
اگر اهل شنیدن تصنیف ها و ترانه‌های قدیمی ایرانی هستید شاید متوجه شده باشید كه در بین خوانندگان زن بیشتر تمایل به شنیدن صدای آنهایی دارید كه صدای بم‌تری نسبت به سایرین دارند.
و دقیقاً بنا به مطالبی كه ارائه شد صدای مرحوم« ناصر عبداللهی» یكی از ارزشمندترین صداهایی بود كه طی سالهای اخیر بروز كرده بود؛ كه متأسفانه برای همیشه خاموش شد و این ضایعه دردناكی برای موسیقی ایران بود كه شاید تا سالها و یا دهها سال جبران نشود.
البته مطالب ذكر شده به هیچ وجه دلیلی بركم ارزش بودن صداهای زیر نیستند و در بین صداهای زیر واجد تون مناسب هم صداهایی وجود دارند كه بسیار دلپذیر و بعضاً آسمانی هستند؛فلوت سحرآمیزموتسارت را حتماً شنیده‌اید.
و نیز حتماً‌باید ذكر شود كه هر صدای بمی هم لزوماً ارزشمند‌ نیست‌ وبرای‌ اینكه‌ واجد ارزش شود شرایط دیگری نیز لازم است، منجمله داشتن طنین مناسب و همینطوراستفاده مناسب و به جا ازصداهای بم در اركستراسیون.

دكتر احمد شهید زاده ماهانی

منبع : خانه موسیقی