درآمدی بر سعادت در قرآن

یكی از پرسش های بنیادین بشر از آغاز، هدف از آفرینش است؟ دغدغه ای كه همواره او را به خود مشغول داشته و دارد; انسان با یافتن پاسخ آن، نه تنها هدف را می یابد بلكه به نقش، جایگاه و وظایف خود نیز آگاه می گردد و از بی معنایی رهایی می یابد.
یافتن پاسخ درست به این پرسش بنیادین با دشواری های چندی رو به رو بوده است. درك نادرست از خود و هستی، محدودیت های زمانی و مكانی، عدم احاطه علمی به چرایی و چگونگی پدیده ها، ناپیدایی آغاز و انجام و امور دیگری از این دست، موجب می شود تا همواره پاسخ ها را ناتمام بیابد. افزون بر این ناتوانی ها انسان ها از نظر ادراك و دریافت و فهم امور تفاوت های زیادی دارند كه پاسخ ها گاه بسیار دشواریاب می نماید. از این رو دچار سرگردانی مضاعف می گردد.
پاسخ هایی كه از سوی فلاسفه و فرزانگان به این پرسش داده شده است با توجه به بنیادهای هستی شناختی و ابزارهای معرفتی و روش های استنباطی در دو سویه متناقضین قرار می گیرد. فیلسوفانی كه هستی را بدون آفریننده می بینند و ابزارهای معرفتی ایشان تنها حس و روش های علمی استنباطی ایشان تنها تجربه پذیری ـ ابطال پذیری یا اثبات پذیری ـ است، جهان را بی هدف و بی شعور می پندارند و هدف از زندگی انسانی را بهره گیری مادی از دنیا و لذت طلبی می داند. از این رو به اصالت لذت بسنده كرده و لذت را تنها بهره مندی بیشتر و بهتر از مادیات معنا می كنند.
در برابر، فیلسوفانی كه از ابزارها و روش های معرفتی دیگر استفاده می كنند و برای هستی ورای امور مادی، دنیای غیر مادی تصویر می كنند هدف از زندگی را گونه ای دیگر تفسیر می نمایند. اختلاف تفاسیر ایشان نیز برخاسته از اختلاف در نحوه نگرش آنان به هستی و چگونگی به كارگیری ابزارها و روش های معرفتی است. تفاوت هایی كه تأثیر به سزایی را در نحوه بیان نقش، جایگاه و وظایف انسان از خود به جا می گذارد.
همه این پاسخ ها می كوشند، تا به زندگی انسان معنا بخشیده و از بی معنایی و پوچی و بی هدفی رها سازند. این پاسخ ها می كوشند تا وضعیت او را در نظام هستی روشن نموده و آغاز و انجام او را در حد توان بنمایانند.
یكی از روشن ترین پاسخ ها كه افزون بر معنابخشی به زندگی انسان، هدف از آفرینش و جایگاه نقش، و وظایف او را به خوبی ترسیم می كند پاسخ هایی است كه از سوی پیامبران الهی به ویژه پیامبر اسلام(ص) داده شده است. در این پاسخ انسان می یابد كه آغاز و انجام او از خداست: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» و خداوند حكیم هستی را آفریده است: «إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمَـوَ تِ وَالاَْرْض»( ) و هدف از آفرینش رسیدن هر موجود به كمال مطلوب و لقاء الله و این كه این لقاء برای انسان اگر به صورت اختیاری باشد بسیار مفید است.
هدف نهایی و مطلوب ذاتی انسان چیزی جز سعادت نیست كه برخاسته از «حبّ ذات» است و انسان به طور فطری در پی بدست آوردن آن است; از این رو نه تنها چون و چرا بردار نیست بلكه در پرتو آن هدف، تمامی كارهای دیگر معنا پیدا می كند.
بنابراین سعادت به عنوان هدف اصلی برای خود انسان مطرح است ـ و انسان به طور فطری و ذاتی می كوشد تا به آن برسد. خوشبختی كه در سایه آسایش و آرامش فراهم می آید، خوشبختی فرا زمانی و بیرون از دایره تنگ زمانی است; و این جز با پیوستگی و بستگی به ذات لایزال خداوندی امكان پذیر نیست از این رو به سوی آن كدح، تلاش و حركت دارد تا با پیوستگی و بستگی تام و تمام به خداوند لایزال سعادت دایم را در آغوش گیرد.
ملاك سعادت و شقاوت در معارف قرآن، لذت و رنج ابدی است; به این معنا كه اسلام، و به ویژه قرآن در معنای سعادت و شقاوت تغییری نمی دهد و در این زمینه مفهوم جدیدی را مطرح نمی كند كه از دسترس درك و فهم مردم به دور باشد; بلكه سعادت را به همان معنای رایج لذت پایدار و شقاوت را به معنای عرفی رنج و الم بیشتر می داند ولی در مصداق آن دو تغییر می دهد و چون لذایذ و آلام دنیوی دوام و ثباتی ندارد، لذایذ و آلام ابدی جهان آخرت را به عنوان مصادیق صحیح و حقیقی سعادت و شقاوت مطرح می كند.
مفاهیم لذت و سعادت و اندیشه های مربوط به آن دو واجد نزدیكی عمیقی است. اندیشه های لذت جویی و سعادت خواهی آبشخورها و منابع فكری نزدیك و در برخی موارد یكسانی دارد; ولی تفاوت ها و پیچیدگی هایی در كاربردهای تاریخی آنها پیش آمده است. با این حال باید در نظر داشت كه گرچه قایل شدن تمیّز میان آن دو از نظر تحلیلی ممكن است ولی حفظ چنین تمایزی در عمل و واقعیت دشوار است. اندیشه های لذت طلبی مهم ترین هدف و انگیزه بشری در زندگی است، چنان چه در مفهوم سعادت نیز خود را به نحوی نشان می دهد; حتی می توان گفت كه مفهوم لذت نوعی همپوشی دارد و سعادت را در بر می گیرد; زیرا مفهوم لذت، مفهومی در بر گیرنده و جامع است و شامل سعادت نیز می شود. هرچند كه سعادت نیز از بُعد دیگر مفهومی در برگیرنده است و مفاهیمی چون آرامش و آسایش را همپوشی می كند. در حقیقت مفاهیمی چون آرامش و آسایش جاودان و دائمی جوهر سعادت را تشكیل می دهند ولی این آرامش و آسایش نیز مفاهیمی است كه «لذت» آن را در بر می گیرد با این همه لذت به تنهایی نمی تواند هدف باشد بلكه تنها لذتی می تواند هدف والا و عالی باشد كه در برگیرنده سعادت یعنی آرامش و آسایش جاودانه باشد و این چیزی است كه دین مدّعی بر آورده كردن آن برای انسان است. دین نه تنها هدف را برای انسان تبیین و تعیین می كند بلكه راه و زندگی و ایدئولوژی او را نیز بیان می دارد; به این معنا دین از همان آغاز لذت را «تحدید» می كند و از لذت های زودگذر و ناپایدار باز می دارد، البته این مخالفت دین با لذت های ناپایدار به مفهوم مردود شمردن و نفی مطلق نیست بلكه به معنای تحفیظ و جلوگیری از افراط و تفریط است. از این رو می بینیم كه دین درباره شهوت جنسی و لذت هایی كه انسان از طریق خوردن و آشامیدن و مانند آن ها می برد روش اعتدال و میانه ای را پیش گرفته است و با بیان روش و شیوه هایی چگونگی بهره گیری از این لذت های زودگذر و ناپایدار همراه با عدم خروج از هدف اصلی یعنی سعادت جاودانه را مشخص و معلوم داشته است.
قرآن به عنوان بهترین راهنما و دستورعمل برای رسیدن به سعادت و بهره گیری از همه لذت های مشروع در دنیا و آخرت عوامل تحقق سعادت را بر شمرده است كه خود نوشتار جداگانه ای را می طلبد. ما در این نوشتار تنها به عوامل بازدارنده و موانع رسیدن انسان به سعادت اشاره می كنیم.
از نظر قرآن رسیدن به سعادت و خوشبختی پایدار و ابدی تنها با انجام افعال و اعمال اختیاری امكان پذیر است و بدون آن ها دستیابی و تحصیل سعادت امری ناشدنی است; بنابراین تحصیل سعادت تنها به معنای انجام اعمال اختیاری است كه به عنوان عامل پدیدآورنده سعادت می باشد; و انسان تنها به این طریق می تواند به آن برسد; زیرا سعادت كه مطلوب ذاتی انسان است خود در زمره ی افعال اختیاری انسان قرار نمی گیرد بلكه با تحقق عواملی سعادت تحقق می یابد; پس باید افعال اختیاری یا «عواملی» كه در قرآن به عنوان عامل، زمینه ساز و وسیله ی رسیدن به سعادت معرفی شده است، تبیین گردد و موانع بازدارنده دانسته شود.
بعضی از افعال و اعمال اختیاری كه توسط انسان ها صورت می گیرد، مانع دستیابی آن ها به سعادت و رستگاری، و عاملی است جهت رسیدن آن ها به شقاوت و بدبختی.

خلیل منصوری