آزمون‌های شایستگی

در طول دهه گذشته سازمان بنادر و کشتیرانی به‌عنوان متولی امر دریانوردی در کشورمان گام‌های بسیار مؤثری در جهت ارتقاء سطح کیفی آموزش‌های دریائی برداشته است. پس از انتشار اصلاحیه کنوانسیون STCW در سال ۱۹۹۵ میلادی و الزام کشورها به تطبیق با مفاد آن، سازمان بنادر و کشتیرانی کشورمان همگام با سایر کشورها فعالیت گسترده‌ای را آغاز نمود تا از طیق اصلاح ساختار آموزشی مراکز آموزش عالی دریائی کشور و تطبیق همه‌جانبه عملی با مفاد کنوانسیون STCW۹۵ مسیر قرار گرفتن کشورمان را در لیست سفید IMO هموار سازد که این مهم در سال ۱۳۸۱ به تحقق پیوست.
در همان سال‌ها بسیاری از مسئولان و دست‌اندرکاران امر دریانوردی بر این نکته تأکید داشتند که اولاً باقی ماندن ایران در لیست سفید از وارد شدن نام کشورمان در لیست سفید به معنی پایان یافتن تمام مشکلات و معضلات آموزشی نبوده و بسیاری از این چالش‌ها همچنان در سایه این موفقیت به صورت پنهان می‌ماند و لازم است بدان‌ها پرداخته شود. یکی از آن موارد تبیین‌ساز و کار مناسب و مؤثر جهت ارتقاء کیفی آموزش افسران کشتی‌های کوچک (با تناژ ۵۰۰۰ تا ۳ هزار تن) بود. کشتی‌هائی که از نظر تناژ کمتر تحت پوشش ارگان‌های دولتی بوده و به این دلیل امکان استفاده از امکانات آموزشی دولتی را ندارند، اما ز دیدگاه مفاد کنوانسیون STCW۹۵ نیازمند گذراندن دوره‌های آموزشی در سطح عالی می‌باشند که بخش خصوصی کمتر فاقد آن است. در این مقاله سعی شده است با نگاهی عمیق‌تر به زوایای پنهان این مسئله و جلب توجه بیشتر مسئولان امر، گاهی هر چند کوچک در جهت ارتقاء کیفیت آموزش دریائی در کشورمان برداشته شود.
● طبقه‌بندی سطح علمی تخصصی دریانوردان
کنوانسیون STCW۹۵ جهت رده‌ببندی افراد شاغل بر روی کشتی‌ها ۲ شاخص مهم را مدنظر قرار داده است. تناژ و شعاع عملیاتی کشتی، به‌عبارت دیگر بر حسب این که یک کشتی دراای چه تناژی (تناژ ناخالص) بوده و قرار است در چه مسیرهائی فعالیت نماید، تعیین می‌کند که کارکنان این کشتی از کاپیتان تا پائین‌ترین رده باید چه توانمندی تخصصی داشته و چه عناوینی را آموزش ببینند. کنوانسیون از دیدگاه تناژ، کشتی‌ها را به ۳ دسته؛ زیر ۵۰۰ تن، زیر ۳ هزار تن، بالای ۳ هزار تن و از دیدگاه شعاع عملیاتی به ۳ دسته؛ نزدیک به ساحل و اقیانوسی تقسیم می‌کند.
با نگاهی اجمالی به الزامات کنوانسیون در خصوص مفاد آموزشی و سطح علمی تخصصی افسران کشتی‌ها در رده‌های مختلف یاد شده به آسانی می‌توان دریافت که کنوانسیون تلویحاً افسران کشتی‌ها را به ۳ سطح آکادمیک (دانشگاهی) و غیردانشگاهی تقسیم نموده است و به تبع این تقسیم‌بندی، سطح آموزش، الزامات و انتظارات خود را دسته‌بندی کرده است. در این راستا افسران کشتی‌ها با تناژ ناخالص بیش از ۳ هزار تن باید دارای تحصیلات آکادمیک و دانشگاهی باشند. تا به فراگیری و درک مفاهیم تخصصی مورد انتظار کنوانسیون بپردازند. از سوی دیگر افسران کشتی‌های با تناژ ناخالص کمتر از ۵۰۰ تن با توجه به ساختار ذاتی کشتی‌های یاد شده و معافیت از بسیاری از الزامات و قوانین در خصوص حمل تجهیزات امنیتی، ایمنی، زیست‌محیطی و یا برقراری بسیاری از سیستم‌های مدیریتی و یا تعمیرات و نگهداری، نیاز به تحصیلات آکادمیک نداشته و قادر هستند با سطح پائینی از دانش و پس از طی دوره‌های کوتاه‌مدت تخصصی دریائی بر روی شناورهای مذکور مشغول به کار شوند.
در خصوص سطح علمی تخصصی مورد انتظار کنوانسیون از افسران کشتی‌های با تناژ ناخالص کمتر از ۳ هزار تن و بیشتر از ۵۰۰ تن باید گفت هر چه عناوین آموزشی و مفاهیم تخصصی موردنظر جامعیت و گستردگی سطح تخصصی افسران کشتی‌های با تناژ ناخالص بیشتر از ۳ هزار تن را ندارد. اما از منظر طبقه‌بندی سطح علمی همچنان در گروه آموزشی ”آکادمیک“ قرار می‌گیرند.
● مراکز اموزشی دریائی کشور و تأمین نیازهای آموزشی
بررسی ساختاری مراکز آموزشی دریائی کشورمان نشان می‌دهند که سازماندهی این مراکز از نظر توان علمی و تخصصی تأثیر گرفته از الزامات کنوانسیون بوده و دقیقاً همان رده‌بندی که کنوانسیون به‌صورت تلویحی جهت افسران شاغل بر روی کشتی‌ها قایل شده است، در خصوص مراکز آموزشی دریائی کشورمان نیز رعایت شده است:
۱) مراکز آموزشی دانشگاهی
۲) مراکز آموزشی غیردانشگاهی
بدین ترتیب که مراکز آموزش عالی دریائی کشور همانند دانشگاه علوم دریائی امام خمینی (ره) نوشهر، دانشگاه دریائی چابهار، دانشگاه دریائی آزاد اسلامی خارک، دانشگاه دریائی خرمشهر، مؤسسه آموزشی کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران و ... از طریق کنکور اختصاصی و یا کنکور سراسری اقدام به جذب دانشجو کرده و پس از آموزش ۴ ساله دانشجویان، مطابق سرفصل‌ها و عناوین آموزشی کنوانسیون STCW۹۵، انسان را جهت خدمت بر روی شناورهای با تناژ ناخالص بیش از ۳ هزار تن تربیت می‌نمایند. این مراکز آموزشی که همه ماهیتی دولت یدارند دایره فعالیت خود را معطوف به تناژ یاد شده کرده و به دلایلی که بعداً گفته خواهد شد، هیچ‌گاه در حوزه آموزشی افسران جهت کشتی‌های زیر ۵۰۰ تن و زیر ۲ هزار تن وارد نمی‌شوند.
گروه دوم از مراکز آموزشی دریائی کشور، شرکت‌ها و یا مؤسسات آموزش خصوصی و یا دولتی هستند که فعالیت‌های خود را بر روی تربیت کادر تکنسین‌ها (اپراتورها) از زیر ۵۰۰ تا بالای ۳ هزار تن تناژ ناخالص و یا تربیت افسران موردنیاز کشتی‌های با تناژ ناخالص زیر ۵۰۰ تن متمرکز کرده‌اند. از جمله این مراکز آموزشی می‌توان به آموزشکده تخصص‌های دریائی شرکت نفت در محمودآباد، مرکز آموزش تخصص‌های دریائی نیروی دریائی در رشت، مرکز اموزش تخصص‌های دریائی کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران در بوشهر و برخی شرکت‌ها و مؤسسات خصوصی اشاره کرد.
● سردرگم در دریای سراج STCW۹۵
افسران کشتی‌ها با تناژ بیش از ۳ هزار تن و کمتر از ۵۰۰ تن جهت انطباق با الزامات کنوانسیون STCW۹۵ شکل عمده‌ای نداشته و این امکان برای آنها فراهم است که یا با هزینه تخصصی و یا از طریق بورسیه یکی از ارگان‌های دریائی دولتی از خدمات آموزشی یکی از مراکز آموزش یاد شده بهره‌مند گردند. در این میان افسران کشتی‌های با تناژ ناخالص بیش از ۵۰۰ تن و کمتر از ۳ هزار تن وضعیت کاملاً متفاوتی دارند. این افراد مصداق بارز ضرب‌المثل ”از اینجا رانده و از آنجا مانده“اند، زیرا نه مراکز آموزشی اکادمیک (علی‌رغم داشتن توان علمی و تجهیزات مناسب) به آنان سرویس آموزشی می‌دهند و نه مراکز آموزشی غیرآکادمیک توان علمی و تجهیزاتی لازم جهت ارائه سرویس‌های آموزشی موردنظر کنوانسیون به آنان را دارند که البته علل مختلف موجب چینین شرایطی شده‌اند که در زیر به بررسی آنها می‌پردازیم:
● بررسی علل
۱) ارگان‌ها و شرکت‌های بزرگ کشتیرانی کشورمان همه ساختاری دولتی و یا نیمه‌دولتی دارند. بیش از ۹۲ درصد ناوگان کشتیرانی کشورمان به کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، شرکت ملی نفتکش ایران، شرکت‌ کشتیرانی والفجر، شرکت کشتیرانی ایران و هند و چند شرکت نیمه‌دولتی تعلق دارد. به‌جز معدودی از شناورهای مسافربری متعلق به کشتیرانی والفجر، تمامی شناورهائی که در شرکت‌هی مذکور مشغول خدمت هستند تناژی بیش از ۳ هزار تن دارند. جالبتر آنکه افسران همان تعداد معدود شناورهای زیر ۳ هزار تن نیز با گواهینامه‌های (Certificate) بیش از ۳ هزار تن بر روی آن شناورها استخدام شده و مشغول خدمت می‌باشند! به‌عبارت دیگر عدم پوشش خدمات آموزشی افسران کشتی‌های زیر ۳ هزار تن به هیچ‌وجه ب‌عنوان یک مشکل برای ناوگان کشتی زیر ۳ هزار تن نداشته و یا تعداد این کشتی‌ها بسیار معدود است!
اینجاست که علت عدم تمایل مراکز آموزش عالی دریائی کشورمان به اجراء دوره‌های آموزشی زیر ۳ هزار تن هویدا می‌شود ”تمامی مراکز آموزش عالی دریائی کشورمان زیر نظر یکی از ارگان‌های دولتی کشور اداره می‌شوند“ بدین‌ترتیب تنها گزینه‌های باقیمانده مؤسسات اموزشی خصوصی هستند که آنان نیز توانائی اجراء دوره‌های مذکور را به دلایلی که بعداً بدان خواهیم پرداخت ندارند.
۲) چنانچه در صفحات قبل نیز اشاره شد سرفصل دروس و عناوین آموزشی مورد اشاره در کنوانسیون جهت افسران کشتی‌های با تناژ زیر ۳ هزار تن با اندکی کاستی و فزونی شباهت زیادی به سرفصل بالای ۳ هزار تن داشته و بنابراین داوطلبی که تمایل به طی دوره آموزشی زیر ۳ هزار تن دارد باید تحصیلات آکادمیک داشته باشد تا قادر به فهم عمیق مفاهیم علمی و تخصصی مورد اشاره در کنوانسیون باشد. عمده مؤسسات آموزشی خصوصی و یا دولتی کشور به علت اینکه سال‌ها مشغول به ارائه آموزش‌های زیر ۵۰۰ تن و یا آموزش تکنسین جهت کشتی‌های بالای ۳ هزار تن بوده‌اند، از نظر نیروی انسانی مجرب و مورد تأیید قادر به ارائه دوره‌های آموزشی زیر ۳ هزار تن نیستند.۳) تجهیزات آموزشی و کمک‌آموزشی دریائی همانند خود تجهیزات دریائی بسیار گران‌قیمت می‌باشن یا توجه به اینکه مؤسسات آموزش دریائی خصوصی پشتوانه مالی مناسب همانند مراکز آموزش دریائی دولتی ندارند، تهیه تجهیزات و وسایل مورد نیاز جهت اجراء دوره‌های آموزشی - مطابق الزامات اداره استانداردهای آموزشی سازمان بنادر و کشتیرانی - به سختی امکان‌پذیر ست. به‌طور مثال در دستورالعمل اجرائی دوره فرماندهی کشتی‌های زیر ۳ هزار تن (بالای ۵۰۰ تن) تناژ ناخالص صادره از اداره استانداردها و صدور گواهینامه‌های دریانوردی سازمان بنادر و کشتیرانی، لیست تجهیزات و وسایل آموزشی و کمک آموزشی اجراء دوره شامل: جایروسکوپ، عمق‌یاب، سرعت‌سنج، GPS، Navtex، سکستانت، بارومتر، هایدرومتر، دماسنج خشک و تر، Faximile، قطب‌نمای مادر، سمت‌یاب، سالن/ کلاس نقشه مجهز به امکانات و وسایل مورد نیاز جهت کار با نقشه، سالن سمعی - بصری به همراه کلیه تجهیزات مورد نیاز جهت ارائه فیلم‌های آموزشی، سالن سمعی - بصی به همراه کلیه تجهیزات (لابراتور زبان) جهت اموزش زبان و کتابخانه مجهز به کتاب‌های موردنیاز تدریس می‌باشد.
عزیزانی که از دور دستی بر آتش داشته باشند می‌توانند تخمین بزنند هزینه تجهیزات مذکور چه مبلغ کلانی را بالغ می‌شود، مبلغی که به‌جز ارگان‌های دولتی، کمتر مؤسسه خصوصیقادر به تأمین آن است، حتی اگر امکان ارائه برخی از آموزش‌ها با تأیید سازمان نظارت (بنادر و کشتیرانی) بر روی کشتی‌ها نیز فراهم شده باشد، این امر برای تمام مؤسسات آموزشی خصوصی فراهم نبوده و مسائلی چون بُعد مسافت بین مکان آموزشی و بندر موردنظر، اخذ موافقت بازدید از کشتی‌ها توسط کارآموزان از سوی مقامات بندری، هزینه‌های ایاب و ذهاب و اسکان جهت بازدید آموزشی، محدودیت شدید زمانی بازدید به‌علت ایجاد اخلال در فعالیت روزانه کشتی‌ها و ... از جمله موانعی است که مؤسات آموزشی خصوصی با آن دست به گریبان خواهند بود.
۴) خوانندگانی که امکان حضور در یکی از کلاس‌های آموزشی دریائی را داشته‌اند (تفاوتی نمی‌کند که عنوان دوره چه بوده و یا مدت دوره چقدر باشد)، حتماً به این نکته واقف شده‌اند که دوره‌های آموزشی دریائی در مقایسه با سایر دوره‌های آموزشی به‌علت ویژگی‌های خاص خود دوره‌هائی گران‌قیمت به حساب می‌آیند به‌طور میانگین شهر به یک دوره آموزشی تخصصی دریائی (در سطح متوسط) بدون استفاده از امکانات غذا و اسکان هر ساعت ۵۳ هزار ریال و با استفاده از امکانات غذا و اسکان هر ساعت ۶۸ هزار و ۳۵۹ ریال می‌باشند. با توجه به ارقام فوق گذراندن یک دوره آموزشی ۴۰۰ ساعته بدون غذا و اسکان، رقمی بالغ بر ۲۱ میلیون و ۲۰۰ هزار ریال را شامل می‌شود؛ چنانچه کارآموز بخواهد از امکانات غذا و اسکان استفاده نماید این مبلغ بالغ بر ۲۷ میلیون و ۳۷۳ هزار و ۶۰۰ ریال خواهد شد.
کارکنان کشتی‌های متعلق به ارگان‌هی دولتی هیچگاه دغدغه پرداخت هزینه‌های فوق را ندارند، زیرا هزینه‌های یک بار شرکت در آزمون از طریق ارگان مربوطه پرداخت خواهد شد و تنها در زمانی که افراد در درس خاصی مردود شوند، هزینه آزمون مجدد به‌عهده کارآموز است. اما در خصوص کشتی‌های زیر ۳ هزار تن چنین امکانی فراهم نبوده و یا کمتر فراهم است. چنانچه در سطرهای قبل نیز گفته شد اکثر قریب به اتفاق کشتی‌های ایرانی با تناژی زیر ۳ هزار تن خصوصی بوده و به تبع آن هزینه‌های آموزشی کارکنان به عهده افراد می‌باشد.
۵) در طی ۲ دهه گذشته روند ارتقائ سطح و مدارج تخصصی افسران کشتی‌های زیر ۳ هزار ن تناژ ناخالص بدین منوال بوده است که افراد عمدتاً مدارج ترقی را از تناژهای پائین‌تر آغاز نموده و در طی سنوات متوالی و خدمت بر روی یدک‌کش‌ها و شناورهای با تناژ زیر ۵۰۰ تن (در سمت‌های افسر دوم عرشه، افسر دوم موتور و یا فرمانده)، پس از تکمیل سنوات دریانوردی مورد نیاز (Sea Service)، به شناورهای سنگین‌تر (بالای ۵۰۰ تن تناژ ناخالص) منتقل شده و پس از کسب تجربه و موفقیت در آزمون‌های ارتقاء سطح به شناورهای زیر ۳ هزار تن انتقال یافته و در نهایت به درجه فرماندهی شناورهای زیر ۳ هزار تن نایل می‌شوند. عمده افسران شاغل بر روی شناورهای زیر ۳ هزار تن (به جز افراد معدودی) فاقد تحصیلات آکادمیک دریائی بوده و عمدتاً به صورت تجربی در حرفه خود تبحر پیدا کرده و قابلیت‌های لازم را کسب نموده‌اند. در طی یک سال گذشته سیاستگذاری‌های اداره استانداردهای آموزشی سازمان بنادر و کشتیرانی در راستای کیفی نمودن و ارتقاء سطح آموزش‌ها و آزمون‌های داوطلبان دریافت گواهینامه ”شایستگی افسران کشتی با تناژ کمتر از ۲ هزار تن“، جهت‌دهی شد تا علاوه بر پوشش این بخش ”کمتر بهاءداده شده“، به نیاز جامعه دریانوردی نیز پاسخ مثبت داده شود. در این راستا تطبیق الزامات کنوانسیون از نظر عاوین و سرفصل دوره آموزشی نیز آزمون‌های شایستگی با توانائی علمی و تخصصی شرکت‌کنندگان از عمده معضلات داوطلبان به‌شمار می‌رود. آنچه مسلم است رسیدن به آن سطح از توانائی‌های علمی و تخصصی موردنظر سازمان جهانی دریانوردی است که مستلزم طی موفقیت‌آمیز دوره‌های بلندمدت (و نه کوتاه‌مدت) آن هم جهت داوطلبان با حداقل مدرک تحصیلی دیپلم می‌باشد. در طی سنوات گذشته اکثر قریب به اتفاق داوطلبان، دریانوردان بومی بوده‌اند که از ابتدا به‌عنوان ملوانان ساده بر روی شناورهای کوچک چوبی و لنج‌های محلی به صورت حرفه‌ای کار دریانوردی را آغاز نموده‌اند و در طی سالیان متمدی کار بر روی شنورهای مختلف مدارج ترقی را طی نموده‌اند. بدیهی است این فاراد عمدتاً میانسال با توجه به گذشت عمر و پائین بودن مدرک تحصیلی، قادر به طی موفقیت‌آمیز دوره‌های بازآموزی (Rereshing) و حتی آموزشی نبوده و مقابل سد محکمی به نام آزمون‌هیا شایستگی متوقف خواهند شد.
● پیشنهادها
عدم شکوفائی آموزش دریانوردی در بخش کشتی‌های با تناژ ناخالص بیش از ۵۰۰ و کمتر از ۳ هزار تن دلایل متعددی دارد که برخی در کوتاه‌مدت و برخی در درازمدتقابل رفع می‌باشند؛ اما آنچه مسلم است نقش سازمان بنادر و کشتیرانی در این رابطه به خاطر محبوبیت در جهت‌دهی فعالیت‌ها و تلاش‌های سایر عوامل اثرگذار بسیار کلیدی و حیاتی است. بناید فراموش کرد که این بخش از صنعت دریانوردی هم‌اکنون در کشورهای همجوار همانند هند، پاکستان، امارات و ... بسیار پررونق بوده و آنگونه که برای ما معضل است، برای آنان پیچیده و بغرنج نیست. به هر حال گذر از دوران تحصیلات ”غیرآکادمیک“ به ”آکادمیک“ جهت افسران کشتی‌هی زیر ۳ هزار تن، دورانی حساس بوده که جامعه دریانوردی لاجرم مجبور به تحمل آن است و چه شایسته است که این ”سختی“ بین تمامی عوامل دست‌اندرکار اعم از دولتی و خصوصی سرشکن شده تا علاوه بر سهولت در تحمل آن، زمان این دگردیسی را به حداقل برساند.
پیشنهادهای زیر می‌تواند در این راستا راهگشا باشد:
۱) اجراء دوره بارآموزی جهت افسران با تحصیلات غیرآکادمیک داوطلب خدمت بر روی کشتی‌های با تناژ کمتر از ۳ هزار تن جهت کسب آمادگی علمی لازم برای شرکت در آزمون‌های شایستگی، به‌گنه‌ای که بخشی از هزینه دوره توسط ارگان‌های دولتی ذی‌مدخل همانند سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای و با سازمان بنادر و کشتیرانی پرداخت گردد.
۲) ترغیب مؤسسات و شرکت‌های خصوصی آموزش دریانوردی به وارد شدن در حوزه آموزش زیر ۳ هزار تن از طریق اعطائ وام‌های بلندمدت با سود معقول جهت خرید تجهیزات و وسایل آموزشی و کمک‌آموزشی موردنیاز.
۳) الزام مراکز آموزش عالی دریائی کشور به ارائه دوره‌های آموزشی زیر ۳ زار تن از طریق طرح مسئله در سطح کلان و متقاعد نمودن مدیران و رؤیای ارگان‌هی مذکور به مشارکت در این امر مهم و تأثیرگذار جهت شکوفائی هر چه بیشتر صنعت دریانوردی.
۴) بازنگری در سرفصل دروس کارآموزان و دانشجویان مراکز آموزش عالی فنی و حرفه‌ای دریائی (تحت نظارت وزارت آموزش و پرورش) به‌دلیل نزدیکی هر چه بیشتر مفاهیم درسی از چارچوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به چارچوب‌های کنوانسیون‌های STCW۹۵ جهت تسهیل در مسیر دریافت گواهینامه‌های شایستگی توسط دانشجویان مذکور از طریق شرکت در آزمون‌های شایستگی کشتی‌های زیر ۳ هزار تن سازمان بنادر و کشتیرانی.
۵) تعامل و ارتباط مؤثر مراکز آموزش عالی دریانوردی با مراکز آموزش دریائی خصوصی در راستای بهره‌مندی دوسویه این مراکز جهت استفاده امکانات و تجهیزات و توان علمی و تخصصی در اختیار، در راستای رفع موانع و کمبودهای موجود جهت اجراء مؤثرتر دوره‌های آموزش زیر ۳ هزار تن.
۶) ارتقاء گام به گام سطح پیچیدگی و سختی آزمون‌های شایستگی همزمان با گذر تاریخی از مرحله ”غیر آکادمیک“ به ”آکادمیک“ به‌جای تغییر ”دفعی“.

منبع : ماهنامه پیام دریا