به‌کارگیری روش خاک مسلح در پروژهٔ تونل رسالت

احداث تونل رسالت از جمله طرح‌های ارزشمند مهندسی دو دههٔ اخیر شهر تهران است اهمیت به‌سزای این پروژه، در نظر گرفتن هم زمان مسائل سازه‌ای و معماری و هم‌چنین منظر شهری را ضروری می‌نماید. در این مقاله به بیان شیوهٔ طراحی و روش اجراء پایدارسازی و زیباسازی حاشیه‌های تونل رسالت در قسمت بازشوی نظامی گنجوی پرداخته شده است.
در انتخاب روشی برای پایدارسازی ترانشه‌های خاکی بالادست و اطراف تونل در قسمت بازشو، عوامل مختلفی می‌بایست در نظر گرفته شود که عبارتند از:
۱) روشی که با توجه به روزشمار پروژه، سرعت اجراء بالائی داشته باشد.
۲) علاوه بر پایداری، زیبائی شهری و منظر بزرگراه را تأمین کند.
۳) با توجه به تغییرات احتمالی در طرح و موقعیت سازه‌های احداثی از جمله مخزن آب و اتاق کنترل ترافیک، انعطاف‌پذیر باشد.
۴) از نظر ظاهری و معماری با نمای بتنی پرتال‌های ورودی تونل هم‌آهنگی داشته باشد.
۵) از پایداری استاتیکی و لرزه‌ای مناسب و کافی برخوردار باشد.
با توجه به کلیهٔ موارد یاد شده روش ساختمانی خاک مسلح برای طرح، انتخاب شد. خاک مسلح یکی از نوآوری‌های مهندسی عمران در چند دههٔ اخیر بوده که در کشور ایران نیز از دههٔ ۵۰ به بعد، بناهای مختلفی به روش خاک مسلح اجراء شده است. امروزه این سازهٔ انعطاف‌پذیر و چندمنظوره در سراسر دنیا به‌عنوان بنای حائل (نگهدارنده) و تحمل کنندهٔ بار برای مواردی چون دیوارهای حائل، کوله پل‌ها، سدها، دیوارهای ساحلی و... پذیرفته شده است.
خاک مسلح در بیشتر طرح‌هائی که نیاز به دیوارسازی و حفظ ترانشه‌های خاکی همراه با زیباسازی دارد مورد استفاده قرار می‌گیرد که از آن‌جمله در تهران، دیوارهای نگهبان حاشیهٔ بزرگراه مدرس، دیوارهای نگهبان شمال بزرگراه صدر، محوطه‌سازی شبستان مصلی بزرگ تهران، محوطه‌سازی مجتمع مسکونی سبحان، واحد علوم تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی و... را می‌توان نام برد.
این سازه‌ها از تسلیح خاک به کمک جوشن‌های فولادی گالوانیزه (المان‌های اصطکاکی) تشکیل می‌شود. خاک مسلح از ترکیب خاک و تسمه‌های فولادی گالوانیزه به‌دست می‌آید. نیروی رانش در خاک‌ریز به‌وسیلهٔ اصطکاک به تسمه‌ها منتقل شده و با نیروی کشش ایجاد شده در تسمه‌ها متعادل می‌گردد.
پوسته‌هائی از بتن پیش‌ساخته یا سایر مصالح، متناسب با طرح معماری، نمای خارجی خاک‌ریز را تشکیل می‌دهد که از ریزش‌های موضعی و شسته شدن خاک نیز جلوگیری می‌کند و از مزایای آن می‌توان سرعت اجرائی بالا، امکان انتخاب نماهای گوناگون، هزینهٔ اجراء کم، انعطاف‌پذیری، عملکرد مناسب در برابر نیروهای زلزله، بی‌نیازی از پی‌سازی و استفاده از مصالح موجود در محل را نام برد.
پروژهٔ بناهای خاک مسلح، بازشوی تونل رسالت با حجم عملیات خاکی ۵۱۰۰۰ مترمکعب و سطح نمای حدود ۳۰۰۰ متر مربع با ترکیب نمای بتنی چلیپائی و نمای گلدانی در مدت زمانی حدودی ۶ ماه به انجام رسید.
دیوارهای خاک مسلح سبز دارای قطعات بتنی به همراه فضاهای خالی در بین قطعات برای تأمین چشم‌اندازهای سبز به‌خصوص بخش‌های گل‌کاری و درخت‌کاری بوده و اجراء این‌گونه دیوارها مشابه دیوارهای خاک مسلح معمولی است. اما با توجه به منظر سبز فضای پارک نظامی گنجوی در ترازهای ارتفاعی مشترک با پارک به منظور ایجاد نمای زیبا، به‌صورتی‌که با محیط اطراف هماهنگی داشته باشد و نمای قسمت‌های دیگر را از حالت همگن خارج ننماید، دیوارهای سبز انتخاب گردید.
این نوع دیوارها را می‌توان با شیب‌های ۵۵ الی ۷۵ درجه نسبت به افق اجراء کرد. در صورتی‌که ارتفاع این نوع دیوارها زیاد شود می‌توان از دیوارهای دو، سه یا حتی چهار اشکوبه و یا تلفیقی از دیوارهای خاک مسلح معمولی و سبز استفاده کرد که با توجه به ارتفاع ۳۲ متری از تراز بزرگراه رسالت تا تراز خیابان نظامی گنجوی این ترانشه توسط تلفیقی از دیوارهای معمولی و گلدانی پایدار گردید.
(ترکیب ۴ دیوار معمولی و سه دیوار سبز). این انتخاب، (اجراء پله‌ای دیوار) علاوه بر بالا بردن ضریب اطمینان نسبت به پایداری دیوار، زیبائی نمای آن را که پس از کاشت گیاهان بیشتر نیز می‌شود دو چندان می‌نماید.

علیرضا آقابزرگی
کارشناس ارشد زلزله از دانشگاه تهران

منبع : ماهنامه فنی و مهندسی ساختمان و شهر