آبخیزداری ،جلوگیری ازبحران سیل

شهرمقدس مشهدباجمعیت ساكن بیش از۳ میلیون نفروحضوربیش ازپانزده میلیون نفرزائر درسال به عنوان دومین كلان شهرمذهبی دنیا، به یقین نیازمندمراقبت های ویژه ای است .همانطوركه همكاران وكارشناسان محترم دراین همایش مطرح نموده اند،بحران آب گرفتگی وسیل درمشهدهمیشه به عنوان یك خطربالقوه مطرح بوده است وهنگامی كه این خطربروزنموده است ،شاهدتلفات جانی ومالی فراوان بوده ایم.
باتوجه به اینكه گستره این خطربركسی پوشیده نیست این سوال مطرح است كه برای دفع این خطرچه میتوان كرد؟
ابتدابایدعلت بروزخطررامشخص نمود.آیادردهه ها وسده های گذشته این خطروجودنداشته است؟
دریك مقایسه گذرابین سالهای نه چندان دورووضعیت امروزی ،منشاء اصلی مشكلات ناشی ازسیل درشهرمشهدمشخص می گردد.وسعت بافت فیزیكی مشهد،طبق نقشه توپوگرافی سال ۱۳۳۴ یعنی حدود۵۱سال پیش( ۴۳)كیلومترمربع بوده است ومی توان ادعانمودكه فشارچندانی رابرمحیط طبیعی پسكرانه خودواردنمی كرده است باگذشت ۵ دهه شهرمشهدبارشدسریع خودازهرطرف گسترش یافته وفشارجدی رابربسترطبیعی خودواردنموده است .افزایش وسعت فضای شهری به (۲۲۵ )كیلومترمربع طبق عكس landsat ۷ سال ۸۲ بدون توجه به فضای حوزه های آبخیز،حریم زهكشهای اصلی ،حفظ مسیلهای عمده ،مرفولوژی وشیب سطح زمین ،ساختارزمین شناسی وبسیاری عوامل دیگرصورت پذیرفته كه احتمال وقوع سیلابهای مخرب رابه میزان بسیاری افزایش داده است
عملكردآبخیزداری دركاهش رواناب های مخرب دقیقا درجهت رفع صدمات وارده برحوزه های آبخیزاست.مقایسه الگوی زهكشی درخارج ازفضای كوهستان (دشت سرودشت)دردهه های گذشته بازمان فعلی كه تقریباتمام آن بوسیله ساخت وسازوآسفالت پوشیده شده است به آسانی نشان دهنده بحرانی بودن وضعیت است).
بررسیهای ژئومورفولوژیكی گذشته ازطریق عكسهای هوایی وبرشهایی درنیمرخ عوارض سطحی پایین دست كه هنوزبوسیله بتون وآسفالت مستورنشده ،حاكی ازآن است كه درگذشته سیلاب بدون هیچ مانعی ،پس ازخروج ازكوهستان دركانالهای متعددی ازراس تاقاعده مخروط های افكنه ساخته خودحركت می كرده وازآن پس نیزبندرت باتاسیسات شهری وفضاهای مسكونی درهم می آمیخته است.
درشرایط امروزی تمام سطح مخروط افكنه های پای كوهی از ساختمان ،خیابان،آسفالت وسیمان پوشیده شده والگوی زهكشی قدیمی بطوركلی بهم ریخته است.مسیراولیه سیلابها درفضای شهری گم ونامعلوم بوده وبسیاری ازآنها تسطیح،ساختمان سازی ویاآسفالت گردیده است.
گسترش شهرتاپای خط تغییرشیب كوه ودشت ادامه یافته وتجاوزبه درون حوزه های آبخیز نیزطی چندسال اخیرآغازشده است.درحال حاضرسیلاب تمام ارتفاعات جنوبی شهرمشهدفقط به ۸كانال به ابعاد۴*۳ ونهایتا ۳*۳ مترهدایت می شود.
بسیارخوش بین ویاباطبیعت بیگانه بوده ایم كه چنین آنرابه بازی گرفته ایم.
درطول چنددهه گذشته تغییرات قابل ملاحظه ای درحوزه های آبخیزصورت گرفته كه همه آنها به فرآیندروندیابی سریع وشدیدسیل كمك خواهندكرد.
ازجمله این اقدامات ،برداشت بیش ازحدسنگ لاشه ازرخنمون های سنگی حوزه ها وبرهم زدن تعادل دامنه ها،برداشت مصالح شن وماسه ازبستررودخانه ها،تخلیه حجم وسیعی ازنخاله های بنایی،مسدودكردن آبراهه های اصلی وتخریب تقریبا كامل پوشش گیاهی حوزه است كه منجربه پرشدن كانالهای موجوددفع آبهای سطحی شهرخواهدشد.
چنانچه بدنبال دوره خشكسالی فعلی كه تقریبا هجوم سیلابهای قوی راازیادبرده ایم ،یك دوره ترسالی شروع شود،آثارتخریبی سیلابها پس ازاین دوره چندین ساله با تمركز رسوب درداخل حوزه ها به چندین برابر خواهدرسید.تراكم واحدهای مسكونی درمحل خروجی حوزه های آبخیز كه طی سالهای اخیربوقوع پیوسته،باهجوم سیلاب فاجعه ای رابه بارخواهدآورد.
حوزه آبخیزی كه دركوهستانهای جنوب وجنوب غرب شهرمشهد،پهلوبه پهلوی یكدیگرقرارگرفته وخروجی رواناب تمام آنهابه سمت فضای مسكونی شهرمشهداست به حوزه شهری مشهدشهرت یافته است.این حوزه ازنظرمختصات جغرافیایی بین ۴۸و۳۳تا ۵۶و۳۳ عرض شمالی و۵۸و۵۶ تا۱۶و۵۷ طول شرقی واقع گردیده است .وسعت این منطقه ازحاشیه جنوبی بافت فیزیكی شهرتاخط الراس اصلی حوزه های مذكورحدود۴۵كیلومترمربع یا۴۵۰۰هكتارمی باشد.تداخل مرزهای حوزه با ساخت وسازهای شهری ،اراضی بامالكیت شخصی وگران قیمت،بزرگراهها،كاربریهای اداری_نظامی،محدوده های خدماتی وقانونی شهرمشكلات عدیده ای رابوجودآورده است.
متاسفانه هنوزبرای بسیاری ازسازمانهای مسئول این باوركه شهرمشهدبدلیل شرایط خاص خودیكی ازمهمترین كلان شهرهای دنیاست بوجودنیامده ودربسیاری ازمسائل شهر،هنوز برنامه های منسجم ،مشخص ومبتنی براصول علمی جدیدوجودندارد.
مشكل سیل مشهدتنهایكی ازدههاوصدها مشكلی است كه این شهردرحال حاضرویادرآینده باآن مواجه خواهدبود.برنامه ریزی برای كنترل سیل شهرمشهدخیلی دیرشروع شده است ومتاسفانه هرروزشاهدكم شدن سطح حوزه های آبخیزوافزایش سطح ساخت وسازبوده ورشدسریع شهرتهدیدی برای حوزه آبخیز است.
درحال حاضربرای حل كامل مشكل سیل وخطرات آن درشهرمشهدبایستی دریك طرح جامع مطالعاتی،تمام مسائل مرتبط بااین پدیده درداخل وخارج شهرموردبررسی دقیق قرارگیردتابتوان معضلات وضع موجودوآینده راحل نمود.حل مشكلات محیطی شهرمشهدنیازبه تفكروایده جدیدداردوباحاكمیت تفكرات وروشهای سنتی گذشته ،محیطی غیر قابل تحمل برای آینده این شهرمتصوراست.
شرایط برنامه ریزی درحوزه شهری مشهدبه دلایل مختلفی ازاهمیت ومحدودیتهای خاصی برخوردارمی باشد.لذاهمین عوامل تفاوتهای بارزی درتصمیم گیری اجرای شیوه های اصلاحی دراین منطقه رابوجودمی آورد.
توسعه بافت شهری ،افزایش جمعیت دراین مناطق درهردهه مساحت بیشتری ازحوزه شهری رادربرمی گیرد.همین عامل باعث ایجادتغییرات درمورفولوژی منطقه شده است.ارزش ریالی زمین دراین مناطق به دلیل توسعه شهرباعث اهمیت مالكیتها ومحدودیت روشهای اجرایی می گردد.
وجودابهام درمالكیتها به دلیل ارزش زمین بین مردم وسازمانهای مختلف ازجمله آستان قدس نیزامكان بعضی عملیات رامحدودمی سازد.
برنامه ریزی درخصوص سیلابهای این حوزه درتوان اجرایی یك سازمان نمی باشدزیرامسائل شهری فراوانی وجودداردكه هماهنگی وهمكاری سازمانهای مختلف راجلب می كند.
استانداری،شهرداری،آب وفاضلاب ،منابع طبیعی وآبخیزداری ،آستان قدس ،دانشگاه وسازمانهای دیگرنقش مهمی درحل معضل سیل این محدوده دارند.عملیات كنترل سیل به تنهایی قادربه حل معظل نخواهدبود.بلكه بحث انتقال سیلابها درپایین دست ودرفضای شهری اهمیت به سزایی خواهدداشت.بایدبامهارت رواناب رادرخیابانها وكوچه های شهرمان هدایت كنیم.
حاصل سالها تجربه كشورهای دیگرآنست كه بااجرای پروژه های آبخیزداری درسرشاخه ها می توان ضمن نفوذدادن آب باتاخیرازتشكیل سیلابهای مخرب جلوگیری نمود.این مقاله ضمن اشاره به خطرات متصوربرای شهرمشهدبا طرح عملیات آبخیزداری این نوع عملیات رایكی ازبهترین راه كارهای ممكن جهت كاهش خطرات روانابها معرفی می نماید.
مازمانی به سراغ مطالعه واجرای طرح كنترل سیلاب شهرمشهدرفته ایم كه فضاهای مفیدبرای انجام چنین طرحهایی راازسطح حوزه های آبخیز كم كرده وبه زیرساخت وسازبرده ایم.
تجاوزبه درون حوزه های آبخیزبه دوصورت مستقیم وغیرمستقیم،طی سالهاانجام گرفته ودرآن ایام كسی به فكربرنامه ریزی نبوده است.
درحال حاضربرای حل كامل مشكل سیل وخطرات آن درشهرمشهدبایستی دریك طرح جامع مطالعاتی تمام مسائل مرتبط به این پدیده درداخل وخارج شهرموردبررسی دقیق قرارگیردتابتوان معضلات وضع موجودوآینده راحل نمود.
شرایط برنامه ریزی درحوزه شهری مشهدبه دلایل مختلفی ازاهمیت ومحدودیتهای خاصی برخوردارمی باشد،مانند:
۱) توسعه بافت شهری وافزایش جمعیت
۲) ارزش ریالی زمین واهمیت مالكیت ها
۳) سطح محدودبعضی اززیرحوزه ها وشرایط خاص توپوگرافی
۴) وجوددرگیری برسرمالكیت هابه دلیل ارزش زمین بین مردم وسازمانهای مختلف ازجمله آستان قدس _اوقاف _مسكن وشهرسازی _منابع طبیعی و...........امكان بعضی عملیات رامحدودمی سازد.

نوشته شده توسط civilica.ir

منبع : زیست شناسی