اسطوره صبا

استاد ابوالحسن صبا، یكی از استادان بی‌نظیر موسیقی ایران بود و همان‌گونه كه همگان می‌دانند تاثیر فراوانی بر موسیقی ایران برجا گذاشته است. هرچند كه این استاد فرهیخته در زمان پختگی كار خود شمع وجودش خاموش شد اما كارش و آثاری كه از خود به جا گذاشت، پیروان زیادی پیدا كرد.
صبا كه یكی از شاگردان برجسته نابغه و استاد بی‌نظیر موسیقی ایران، علی نقی‌خان وزیری بود، قبل از آنكه به محضر او راه پیدا كند، موسیقی ایران را نزد میرزاعبدالله‌خان و درویش‌خان آموخته بود. البته با ورود به مدرسه موسیقی وزیری و آشنایی با استاد وزیری بود كه اندیشه‌های صبای جوان و نوع نگاهش به موسیقی و تمرین نوازندگی به كلی دگرگون شد.
تاثیری كه وزیری بر موسیقی ایران گذاشت به نحوی بود كه می‌توان موسیقی ایران را به دو دوره قبل و بعد از او تقسیم كرد. بسیاری از استادان هم‌عصر وزیری و شاگردانش از موسیقی «وزیری» تاثیر پذیرفتند و این تاثیر را می‌توان در آثار آنها به وضوح دید.
استاد صبا نیز ازجمله این افراد بود ولی به خاطر نبوغی كه در ذات این هنرمند فرهیخته وجود داشت و همچنین آشنایی‌اش با ادبیات ایران و نیز خوشنویسی و سازسازی، او توانست با استفاده از آنچه كه از استاد وزیری و استادان دیگر آموخته بود سبكی را در آهنگسازی و نوازندگی خود به وجود آورد كه همچنان بسیار بدیع، جالب و شنیدنی است.
بعد از استاد وزیری و ظهور برخی دیگر از اساتید موسیقی ایران كه شاگرد وزیری بودند شاهد سه طرز تفكر یا سه مكتب فكری در موسیقی ایران هستیم: مكتب وزیری، مكتب شهنازی و مكتب ابوالحسن صبا كه این آخری توانست مقبولیت بسیار زیادی در بین اغلب هنرمندان پیدا كند.
تاثیر استاد صبا و آثارش بر موسیقی ایرانی را می‌توان به درختی تشبیه كرد كه شاخ و برگ‌های متعددی از آن رستند. از یك‌سو می‌توان استادانی نظیر جلیل شهناز، لطف‌الله مجد و فرهنگ شریف را مثال آورد و ازسوی دیگر به اساتید كم‌نظیر دیگری مانند استاد حسن كسایی، استاد حسن ناهید، استاد عبادی و ... اشاره كرد.
اینان با پیروی و تاثیرپذیری از سبك و سیاق استاد صبا در نوازندگی و آهنگسازی راه موسیقی را ادامه دادند و هریك با ذوق و روش خودشان سبكی جدید پدید آوردند.
در مورد تاثیر استاد وزیری بر صبا می‌توان به چند نكته اشاره كرد. نخست آنكه وزیری، آهنگی ساخته بود به اسم بندباز در دستگاه ماهور كه قسمت معروف این آهنگ براساس آرپژ‌هایی در گام ماهور DO ساخته شده است. استاد صبا كه موسیقی را نزد علی‌نقی وزیری به خوبی فراگرفته و با موسیقی علمی و موسیقی قدیمی ایران هم آشنایی پیدا كرده بود با نبوغ و الهام خاص خود توانست در گام بیات ترك، «دوضربی ترك» را عرضه كند كه همچنان بسیار معروف است و استاد حسین دهلوی، این آهنگ را برای اركستر نیز تنظیم كرده است.
آنهاكه با موسیقی آشنایی دارند می‌دانند كه گام بیات ترك با ماهور شباهت بسیار دارد و تنها تفاوتشان در درجه هفتم گام خلاصه می‌شود*. درجه هفتم بیات ترك، ربع پرده كمتر از درجه هفتم ماهور است. با این تشابه می‌توان اغلب آثاری كه در ماهور ساخته شده را در بیات ترك نیز اجرا كرد و بالعكس. در ادامه این آثار می‌توان به آهنگ‌هایی نظیر تمرین دشتی یا در قفس اشاره كرد كه همگی به نوعی ملهم از آثاری با این نام از استاد وزیری است.
از استاد صبا، بیش از هفتاد اثر به جا مانده است كه بسیاری از آنها در موسیقی ایران، آثاری بی‌نظیر هستند و تسلط استاد صبا بر موسیقی ایران و ریتم و تكنیك و مفاهیم عمیق هنری را نشان می‌دهند. ازجمله آنها می‌توان به زنگ شتر، بهارمست، سامانی، كاروان، دوضربی ترك، به یاد گذشته، چهار مضراب ماهور و ... اشاره كرد. شایان ذكر است كه صبا در فرم چهار مضراب بسیار ورزیده و كاركرده بود و اغلب آثاری كه ساخته، در فرم چهار مضراب است.
امروز به دلیل پاره‌ای سوءتعبیرها چهار مضراب معروف صبا را به اساتید دیگری نسبت می‌دهند. درحالی‌كه شاگردان معروف استاد صبا مانند اسناد قنبری مهر یا شادروان علی تجویدی بارها انتساب این قطعه را به صبا تایید كرده‌اند ولی امروزه به اشتباه در برخی از كتاب‌ها در شمار آثار درویش‌خان ذكر شده است. استاد صبا با توجهی كه به پیرامون خود داشت از كوچك‌ترین صداها هم‌جهت ساخت.
آهنگ‌های زیبا الهام می‌گرفت. استاد علی تجویدی كه امروز بیش از یك سال است كه روی در نقاب خاك كشیده، نقل می‌كند كه استاد صبا آهنگ «زنگ شتر» را از روی صدای لولای در كلاس خود تنظیم كرده بود. با تاسف بسیار زیاد، این استاد فرهیخته در سن ۵۵ سالگی، درست در اوج پختگی هنری خود خاموش شد ولی از خود آثار و شاگردان فراوانی به جا گذاشت كه از آن جمله‌اند استاد قنبری مهر كه در زمینه ساختن ویلن و انواع سازهای دیگر ایرانی جزو مفاخر ملی ایران زمین محسوب می‌شوند.

كیوان ساكت
* منظور از گام در موسیقی ایرانی دوری از نوت‌هاست در فاصله چهارم، پنجم و یا اکتاو که روی برخی درجات آن، مقام خاصی بنا می‌شود.

منبع : روزنامه هم‌میهن