شناخت کامل آتش‌سوزی و پیشگیری از آن

آتش‌سوزی از حوادثی است كه هر لحظه ممكن است در هر مكان و برای هر كسی اتفاق بیفتد و بر اثر آن خسارت‌های جانی و مالی جبران‌ناپذیری وارد شود. از این رو همه‌ افراد به ویژه كودكان، ‌سالمندان و همه مكان‌های پرخطر نظیر منازل، دفاتر كار، مدارس، بیمارستان‌ها، كارخانجات در معرض این خطر خانمان و جان‌سوز قرار دارند. آمارهایی كه در جهان انتشار می‌یابد، ‌معرف خسارات عظیم و تلفات نسبتاً‌ زیاد ناشی از آتش‌سوزی است. دانش و اطلاعات مربوط به آتش و شناخت راه‌های پیشگیری و كنترل آن، از ضروریات زندگی سالم محسوب می‌شود.
نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهند نزدیك به ۸۰ درصد آتش سوزی‌ها، قابل پیش‌بینی و پیشگیری هستند و مهم این است كه برای ۲۰ درصد دیگر حریق‌های غیر قایل پیش‌بینی، تمهیدات مناسب نظیر طراحی و نصب سیستم‌های اعلام و اطفای حریق و نیز آموزش‌های مستمر افراد در نظر گرفته شود.
اگر تصور شود كه با بیمه كردن مؤسسات و سازمان‌ها می‌توان خسارت‌های ناشی از آتش‌سوزی را جبران كرد، ‌به خطا رفته‌ایم. چرا كه جبران تلفات جانی و جنبه‌های روانی ناشی از آن بسیار سخت است. بعضی افراد نیز به دلیل این‌كه تاكنون گرفتار آتش‌سوزی نشده‌اند، دچار سهل‌انگاری در بالا بودن میزان ریسك این خطر می‌شوند. كارشناسان معتقدند بیش از ۸۰ درصد حریق‌های بزرگ برای اولین بار اتفاق افتاده‌اند.
در خصوص كشف آتش، حدس زده می‌شود آتش‌های اولیه به وسیله طبیعت ایجاد شده باشند. به عنوان مثال آتش‌های ایجادشده به‌وسیله رعد و برق، مواد مذاب آتش‌فشان‌ها یا اشعه سوزان خورشید را می‌توان بیان كرد. به همین دلیل در وحله‌ اول بشر از آتش ترسیده و پرستش آتش از همین جا منشأ گرفته است. آتش در پیشرفت تمدن بشر نقش مؤثری داشته و در تهیه غذا، پوشاك، ‌حمل و نقل، ‌ضد عفونی کردن و ساختن تجهیزات به بشر كمك‌های فراوانی كرده است. البته نباید فراموش كرد كه آتش همان اندازه كه می‌تواند برای انسان مفید باشد، اگر درست به‌كار گرفته نشود و قابل مهار نباشد، ‌بزرگ‌ترین و خطرناك‌ترین وسیله‌ نابودی موجودات است.
كارشناسان معتقدند بیش از ۸۰ درصد حریق‌های بزرگ برای اولین بار اتفاق افتاده‌اند.برای ایجاد آتش‌سوزی سه عامل دخالت دارند كه اصطلاحاً‌ به آن‌ها مثلث حریق می‌گویند. مواد قابل اشتعال، حرارت و اكسیژن سه ضلع این مثلث را تشكیل می‌دهند. مواد قابل اشتعال طیف وسیعی را شامل می‌شوند و از كاغذ،‌ پارچه گرفته تا مایعاتی مانند نفت، بنزین، روغن‌ها و نیز انواع گازهای قابل اشتعال و انفجار را در بر می‌گیرند.
برای پیشگیری از آتش‌سوزی و مهار آن در زمان وقوع، وظفیه‌ همه‌ ما است كه اطلاعاتی در خصوص شناخت آتش، نحوه‌ وقوع و نیز استفاده از تجهیزات اطفا و مهارت كاربرد آن‌ها را كسب كرده باشیم.
پروسه‌ سوختن یك جسم زمانی شروع می‌شود كه در حضور اكسیژن، درجه حرارت بر حسب نوع ماده به میزان كفایت برسد (‌درجه اشتعال مواد). در عمل سوختن، ‌اكسیژن مورد نیاز از هوا تأمین می‌شود. هرچه سطح جسم قابل سوختن، تماس بیشتری با هوا داشته باشد، عمل سوختن آسان‌تر و سریع‌تر انجام می‌شود. به همین دلیل است كه گازها زودتر از مایعات و مایعات زودتر از مواد جامد آتش می‌گیرند.
در حریق ساختمان‌های مسكونی، آتش در اتاق‌های بسته با ملایمت شروع می‌شود و بعد از مدتی حرارت به حدی می‌رسد كه لوازم موجود به درجه حرارت اشتعال می‌رسند و بعد یك ‌مرتبه تمام اتاق شعله‌ور می‌شود. در بعضی موارد، اتفاق می‌افتد كه حرارت به اندازه كافی بالا است ولی اكسیژن هوا كافی نیست؛ ‌در این صورت دو حادثه رخ می‌دهد،‌ یا شعله‌ور شدن متوقف می‌شود یا با باز شدن پنجره و شكستن در، یك‌باره هوا وارد و یك‌مرتبه انفجار رخ می‌دهد. این اتفاق برای بعضی از مأموران آتش‌نشانی نیز در هنگام مأموریت اطفا پیش آمده است.
بنابراین اولین قدم برای مهار و اطفای حریق، ‌قطع ارتباط سه عامل آتش‌زا و جداسازی مواد سوختنی از میدان آتش‌سوزی است.
تحقیقات نشان داده علاوه بر سه عامل فوق‌الذكر، عامل چهارمی نیز در ایجاد آتش‌سوزی می‌تواند دخالت داشته باشد و آن عكس‌العمل زنجیره‌ای بین مولكول جسم قابل احتراق و اكسیژن است. عكس‌العمل زنجیره‌ای باعث شكستن و دوباره تركیب شدن مولكول‌های جسم قابل احتراق با اكسیژن محیط می‌شود و آتش‌سوزی به وجود می‌آید.
آتش سوزی‌ها بر اساس نوع مواد سوختنی، طبقه‌بندی می‌شوند. شناخت نوع آتش‌سوزی و مواد سوختنی روشی است كه توسط آن می‌توان نوع كنترل و مهار آتش‌سوزی را تعیین كرد. این طبقه‌بندی ممكن است در كشورهای مختلف اندكی متفاوت باشد.
● به طور كلی آتش‌ها به چهار دسته تقسیم‌بندی می‌شوند؛
۱) آتش‌های نوع A، که آتش‌هایی هستند که از سوختن موادی كه پس از سوختن از خود خاكستر به جا می‌گذارند، ‌به‌وجود می‌آیند. آتش‌سوزی‌های ناشی از كاغذ، چوب،‌ پارچه و پلاستیك و نظاریر آن‌ها از این دسته هستند. برای خاموش كردن آتش‌های نوع A بهترین ماده، ‌آب است.
اولین قدم برای مهار و اطفای حریق، ‌قطع ارتباط سه عامل آتش‌زا و جداسازی مواد سوختنی از میدان آتش‌سوزی است.
۲) آتش‌ها‌ی نوع B، که ‌آتش‌های ناشی از مایعات قابل اشتعال هستند. نظیر نفت، ‌بنزین، ‌بنزن و....
۳) تش‌های نوع C، که ‌آتش‌های ناشی از جریان الكتریسیته هستند. ‌مانند آتش‌سوزی‌ ناشی از وسایل برقی كه در اثر اتصالی، ‌اضافه بار و... ایجاد می‌شوند.
۴) آتش‌های نوع D،‌ که آتش‌های ناشی از سوختن فلزات قابل اشتعال نظیر سدیم،‌ پتاسیم و... هستند. این آتش سوزی‌ها اغلب در صنایع و در پروسه‌های تولیدی ایجاد می‌شوند.
آتش‌سوزی ناشی از گازهای قابل اشتعال و انفجار به دلیل اهمیت، جزء طبقه‌ دیگری از آتش سوزی‌ها مطرحند. آن‌چه در مورد گازها مهم است، مشكلات با ریسك بالای كنترل و جلوگیری از اشتغال یا انفجار آن‌ها در زمانی است كه در هوا منتشر می‌شوند. اما اگر گاز داخل مخزن باشد و آتش‌سوزی رخ دهد، ‌با عملیات سرد كردن و جابه جایی آن در مراحل اولیه قابل كنترل است.
● وسایل و لوازم مبارزه با آتش سوزی
برای خاموش كردن آتش از وسایل و تجهیزات مختلفی با توجه به نوع و وسعت و مكان آتش‌سوزی با ظرفیت‌های گوناگون استفاده می‌شود.
خاموش‌كننده‌های سودا اسید، یكی از قدیمی‌ترین و معمول‌ترین دستگاه‌های دستی آتش‌نشانی است كه بیشتر در كارخانجات، ‌منازل و مؤسسات خصوصی و عمومی مورد استفاده قرار می‌گیرد. دوسوم حجم آن را محلول آب و بی‌كربنات سدیم و مقداری اسید سولفوریك تشكیل می‌دهد كه به منظور ایجاد نیرو برای خارج كردن آب داخل خاموش‌كننده از گاز كربنیك كه در اثر واكنش شیمایی اسید با بی‌كربنات سدیم به وجود می‌آید استفاده می‌شود.
خاموش‌كننده‌های پودر و گاز، بیشتر برای خاموش كردن آتش‌های نوع B به كار می‌روند.
خاموش‌كننده‌های آبی ‌در محل‌هایی كه امكانات موجود نیست یا آب كم است، استفاده می‌شوند. این كپسول‌ها صرفاً برای خاموش‌كردن آتش‌های كوچك و موضعی طبقه‌ A به كار می‌روند. دوسوم این كپسول‌ها را آب و یك‌سوم بقیه را هوای فشرده برای ایجاد نیروی لازم برای بیرون راندن آب از كپسول تشکیل می‌دهد. باید دقت كرد كه از خاموش‌كننده‌های آبی برای خاموش كردن حریق‌های ناشی از وسایل الكتریكی استفاده نشود. این عمل باعث برق‌گرفتگی و نیز خرابی وسیله‌ مورد نظر خواهد شد.
خاموش‌كننده‌های پودر و گاز، بیشتر برای خاموش كردن آتش‌های نوع B به كار می‌روند. این كپسول‌ها حاوی دوسوم پودر و یک‌سوم گاز CO۲ یا نیتروژن هستند. عملكرد گاز، ایجاد نیرو برای بیرون راندن پودر از كپسول است. در موقع استفاده، ‌شیر فلكه كپسول تحت فشار را باز کنید تا گاز روی پودر منتقل شود و فشار مورد نیاز را برای پاشش به خارج ایجاد نماید. بزرگ‌ترین عیب این خاموش‌كننده‌ها، كلوخه شدن پودر داخل كپسول است كه ممكن است جلوی پاشش را بگیرد و كپسول قابل استفاده نباشد. بنابراین توصیه می‌شود هر چند مدت این كپسول مورد بازدید قرار بگیرد (‌هر شش ماه یك‌بار برای كنترل شارژ بودن) و تكان داده شود. همچنین برای رفع این عیب، ‌خاموش‌كننده‌های پودر گازی طراحی شده‌اند كه پودر و گاز جدا از هم نیستند و پودر به صورت دایم تحت فشار گاز قرار دارد. از این خاموش‌كننده‌ها می‌توان به اندازه مورد نیاز استفاده كرد و در صورت باقی ماندن مواد در داخل آن، در مواقع دیگر نیز استفاده نمود.
غالباً از كپسول‌های پودر و گاز برای خفه كردن استفاده می‌شود و می‌توان آن‌ها را در آتش‌سوزی‌های نوع C و A هم به كار برد.
دسته‌ای دیگر از خاموش‌كننده‌ها كه برای خاموش كردن حریق‌های نوع C (‌آتش‌سوزی‌های ناشی ازجریانات برق) به كار می‌رود، خاموش‌كننده‌های CO۲ هستند. این خاموش‌كننده خاصیت خنك و خفه‌كنندگی دارد و با سرد كردن و كاهش میزان اكسیژن، باعث مهار آتش‌سوزی می‌شود. این خاموش‌کننده عایق الكتریسیته است و مانع برق‌گرفتگی و نیز خرابی وسیله‌‌ برقی می‌شود. این خاموش‌كننده‌ها برای خاموش كردن آتش‌سوزی‌های نوع B نیز به كاربرده می‌شوند.
دسته‌ای دیگر از خاموش‌كننده‌ها كه برای خاموش كردن حریق‌های نوع C (‌آتش سوزی‌های ناشی ازجریانات برق) به كار می‌روند، خاموش‌كننده‌های CO۲ هستند
خاموش‌كننده‌های كف، ‌دسته‌ دیگری از وسایلی هستند كه برای كنترل آتش‌سوزی به كار می‌روند. در این خاموش‌كننده‌ها از كف استفاده می‌شود كه ریشه‌ پروتینی دارد و اغلب برای مهار آتش‌سوزی‌های نوع B استفاده می‌شوند. عامل فشار كف، گاز CO۲ می‌باشد كه در داخل كپسول قرار گرفته است. كف، مخلوطی از هوا و گاز و مواد دیگری است كه پوششی روی مواد قابل اشتعال ایجاد كرده و مانع رسیدن هوا به سوخت می‌شود و از برخاستن گازهای قابل اشتعال نیز جلوگیری می‌كند. در ضمن كف، خاصیت سردكنندگی هم دارد و از كف برای اطفای حریق مایعات مشتعل نیز می‌توان استفاده كرد. حتی برای حریق‌های نوع اول A هم استفاده می‌شود.
كف‌های مورد استفاده در این خاموش‌كننده‌ها از نوع شیمیایی (سولفات آلومینیوم، بی‌كربنات دوسود یا جوش شیرین) یا كف مكانیكی هستند. كف‌های مكانیكی كه با داخل كردن هوا به درون آبی كه مقدار كمی ماده غلیظ كف‌كننده در آن حل شده، حاصل می‌شود. از این خاموش‌كننده برای اطفای حریق‌های نوع A و B به كار گرفته می‌شود.
خاموش‌كننده‌های هیدروكربون‌های هالوژنه، كه از تركیبات هیدروكربنی و بنیان هالوژنه تشكیل شده‌اند، برای اطفای آتش‌سوزی‌هایی كه خطرات خاص دربردارند یا در جاهایی كه خطرات برقی وجود دارد بسیار مفید هستند. همچنین در جاهایی‌ كه مسأله وزن كپسول مهم است مانند هواپیما و زیردریایی، این نوع کپسول مورد استفاده قرار می گیرد. در بعضی از موارد استفاده فوری و به مقدار كافی از مواد هالوژنه، حریق را صددرصد كنترل می‌كند. هرچند كه از مواد هالوژنه برای اطفای طبقات مختلف آتش می‌توان استفاده كرد، ولی به علت گرانی بهتر است كه برای اطفای حریق‌های نوع B وC به كار برده شود. قدرت خاموش‌كنندگی آن‌ها در حجم مساوی نسبت به نوع پودری، دو برابر و سه برابر CO۲ و چهار تا پنج برابر آب و گاز است.
▪ از مزایای دیگر خاموش‌كننده‌های هالوژنه می‌توان موارد زیر را برشمرد:
- از این كپسول‌ها می‌توان به تناسب حریق استفاده كرد و مواد باقی‌مانده را در كپسول نگه‌ داشت تا در نوبت بعدی استفاده شود.
- مواد داخل كپسول‌ها اثر ضایع‌كننده ندارد.
- به تجدید شارژ سالیانه احتیاج ندارد و تا زمانی كه مواد داخل آن موجود باشد، برای اطفای حریق آماده است.
- فاسدشدنی نیستند.
- مواد آن با هیچ ماده دیگری مخلوط نمی‌شود و اثر بدی ندارد.
اگرچه خاموش‌كننده‌های هالوژنه قدرت خاموش‌كنندگی زیادی دارند ولی باید از نظر ایمنی و بهداشت انتخاب وسیله نیز دقت کامل را به عمل آورد. نوعی از این خاموش‌كننده (‌برومور دومتیل) به دلیل اثرات زیان‌آوری كه روی سلامت انسان دارد، منسوخ و دیگر تولید نمی‌شود.
آب یكی از بهترین و اقتصادی‌ترین وسیله‌‌های اطفای حریق در آتش‌های نوع A است. برای استفاده از آب، از لوله‌ها و شلنگ‌ها و قرقره‌های آتش‌نشانی استفاده می‌شود. آن‌چه كه باید مورد توجه قرار بگیرد، ‌مجزا و مستقل بودن شبكه لوله‌كشی آب مربوط به سیستم‌‌های آتش‌نشانی است و باید برای تأمین آب مورد نیاز منابع، ذخیره لازم موجود و از فشاركافی برخوردار باشد (‌psa ۱۵).
هنگامی كه از شلنگ‌های آتش‌نشانی استفاده نمی‌شود یا هربار پس از استفاده یا آزمایش آن، ‌باید آب تخلیه شود و به‌طریقی درست در جای خود قرار بگیرد. در فصل زمستان برای جلوگیری از یخ‌زدن آب در لوله‌ها و شلنگ‌ها، باید اقدامات لازم را كه شامل عایق‌پیچی لوله و تخلیه‌ آب شلنگ‌‌ها است، انجام شود.نوع دیگری از سیستم‌هایی كه برای كنترل و پیشگیری از حریق به‌كار برده ‌می‌شَوند،‌ سیستم‌های اعلام و اطفای اتوماتیك حریق است. سیستم اسپرینگلر، ‌سیستم آّب ‌پاش خودكار سقفی است كه برای مهار حریق‌‌های نوع A به‌كار برده می‌شوند. این سیستم تشكیل شده از یك شبكه لوله‌‌كشی‌های محاسبه‌شده در سقف یا دیوار كارگاه یا سالن‌ها است كه فشار لازم آب درون آن به‌وسیله یك مركز تهیه و پمپاژ می‌شود. اندازه‌ لوله‌ها و‌ تعداد نازل‌ها با توجه به محاسبات سطح پوشش و میزان شعاع عمل نازل‌ها برآورد می‌شوند، ‌به طوری كه شعاع پاشش آب نازل‌ها یكدیگر را هم‌پوشانی می‌كنند. برای استفاده از سیستم اسپرینكلر برای خاموش كردن آتش‌های نوع B و C به جای آب از پودر و گاز،‌ گاز كربنیك یا هیدروكربون‌های هالوژنه استفاده می‌شود.
یكی از اقداماتی كه برای پیشگیری از آتش‌سوزی انجام می‌شود،‌ به‌كار بردن سیستم‌های اعلام حریق است. دتكتورها از وسایلی هستند كه برای آشكارسازی حریق و اعلام آن استفاده می‌شوند. دتكتورها یك مدار الكتریكی را برحسب نوع حساسیت خود بسته یا باز می‌كنند كه ضمن روشن شدن سیگنال تابلوی كنترل، ‌آلارم نیز داده می‌شود. امروزه هر مؤسسه یا شركت صنعتی یا برج‌های مسكونی می‌توانند توسط سیستم‌های اعلام، به نزدیك‌ترین واحد امدادرسانی و خدمات ایمنی و آتش‌نشانی متصل و به صورت دایم تحت كنترل و مونیتورینگ قرار گیرند. غالباً‌ دتكتورها به یكی از انواع خاموش‌كننده‌ها به كار می‌روند كه ضمن اعلام خطر،‌ فرمان اتوماتیك اطفای حریق داده می‌شود. دتكتورها انواع مختلف دارند، از جمله نوع حرارتی، دودی، گازی، شعله‌ای كه به تغییرات دما،‌ وجود دود در محیط، وجود گازی خاص و اشعه‌‌های مادون قرمز یا ماورای بنفش حساس هستند و عمل می‌كنند.
● اصول كلی برای پیشگیری از آتش سوزی
▪ رعایت اصول ایمنی در تأسیسات و ساختمان‌ها و مؤسسات تولیدی و صنعتی مطابق آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های استانداردشده.
▪ طراحی،‌ نصب و نگهداری وسایل و تجهیزات پیشگیری از آتش و اطفای آن به طریقه‌ مهندسی.
▪ آموزش مستمر افراد در شناخت و پیشگیری از آتش و كاربرد تجهیزات برای اطفای آن.
▪ انجام تمرین‌های عملی و برنامه‌‌ریزی شده در دوره‌های مشخص.
▪ برآورد كارشناسی وسایل و لوازم و تاسیسات آتش‌نشانی و اطفای حریق.
▪ بازدید‌های منظم و برنامه‌ریزی شده از صحت و سلامت وسایل و تجهیزات آتش‌نشانی.
▪ تشكیل تیم‌های آتش‌نشانی در مناطق پرخطر و مؤسسات و مراكز پرجمعیت یا با اهمیت زیاد برای مواقع پیشگیری،‌ زمان وقوع حریق و شرایط بعد از اطفای حریق. تعیین مسؤولیت‌ها و اختیارات آن‌ها. تیم‌هایی مانند تیم‌های آموزشی، تیم‌های تیم تأمین، تیم اورژانس یا امداد پزشكی، تیم تخلیه، تیم آتش‌نشانی.
▪ ارتقا و بهبود روش‌های پیشگیری و كنترل.
▪ ارتقا و بهبود سیستم‌ها و تجهیزات آتش‌نشانی.
▪ انجام ۵ اس.
▪ طراحی، ‌ساخت و نصب سیستم‌های ایمن روشنایی، ‌حرارتی، تهویه و....
▪ در نظر گرفتن تمهیدات ایمنی برای پیشگیری و كنترل خطرات آتش‌سوزی در ساختمان‌های مسكونی،‌ اداری،‌ تجاری، صنعتی،‌ مراكز عمومی، مدارس،‌ بیمارستان‌ها و....در مراحل طراحی، ‌ساخت و بهره‌برداری.

منبع : پیک تندرستی