منطق پاسخگویی از منظر قرآن و اهل بیت (ع)

براساس منطق قرآن انسان وقتی از مادر متولد می شود به لحاظ نظری و علم حصولی هیچ چیز نمی داند. از طرفی دانش، علم و آگاهی لازمه رشد، تعالی و تكامل انسان است كه با ابزارهای شناخت چشم، گوش و دل به دست می آید. مهمترین مولفه در فرایند شناخت طرح سؤال و تعیین مجهولات است كه در پرتو منابع و ابزارهای شناخت معلومات جدید حاصل می شود. به بیان دیگر پرسش و پاسخ لازمه تحصیل علم، آگاهی و شناخت است كه به همین دلیل از رسالت انبیای الهی به عنوان تعلیم و تعلم تعبیر شده و شغل انبیا نام گرفته است. نگارنده مقاله با عنایت به جایگاه و اهمیت این بحث نگاهی به منطق قرآن در جهت پرسشگری و پاسخگویی دارد كه با هم آن را از نظر می گذرانیم.
● ضرورت و اهمیت پرسش و پاسخ قرآن
در همه مواردی كه از سوی مردم پرسش و شبهه ای مطرح شده، با دقت و حفظ مبانی اخلاقی و اجتماعی پاسخ داده است و حتی برای ترغیب مردم به پرسشگری و گسترش فرهنگ پرسشگری، به آنان سفارش بلكه دستور می دهد كه پرسش های خود را با آگاهان در میان گذارند. تعبیر فاسالوا اهل الذكر ان كنتم لاتعلمون (انبیاء آیه ۷)؛ اگر نمی دانید از اهل ذكر و آگاهان بپرسید تا شما را به یاد آورند، به معنای این است كه باید پرسش در جامعه و در میان مردمان نهادینه و به صورت فرهنگ درآید و هم معلوم می دارد كه از چه كسانی باید پرسیده شود و هم درباره چه چیزی پرسش انجام گیرد؛ در این آیه نخست بیان دستوری وارد شده است كه باید به پرسش و هم چنین پاسخگویی اهمیت داده شود. در یك سو پرسش گری است كه مطلبی برای پرسش دارد و در سوی دیگر پاسخگویی است كه پاسخ را می داند و به آن آگاه است. چنان كه لازم و بایسته است كه مورد چیزهایی كه نمی داند بپرسد بر آگاهان است كه پاسخ پرسش های مردم را بدهند؛ این پرسش چه به صورت بیانی باشد و یا غیربیانی بر آگاهان است كه بدان پاسخ دهند. این وظیفه و امر دو سویه تعریف شده است، به این معنا كه از یك سو بر كسانی كه نمی دانند واجب و لازم شرعی است كه بپرسند و بر آگاهان است كه بدان پاسخ دهند؛ از این روست كه امیرمؤمنان(ع) می فرماید كه اگر خداوند از عالمان و آگاهان پیمان نگرفته بود كه مردم را هدایت كنند و به نیازهای فردی و جمعی بشر در حد توان و امكان پاسخ دهند، من اداره امور جامعه را به خود ایشان وامی نهادم. این پیمان همین دستوری است كه در این آیه و آیات مشابه آمده است. به این معنا كه هدایت جامعه به سوی خیر و صلاح و سعادت، خواسته و پرسش زبانی و غیرزبانی مردمان است و چون آن حضرت به عنوان عالم و آگاه این خواسته و پرسش را می شناسد و می داند بر اوست كه پاسخ این پرسش مردم را با پذیرش ولایت و خلافت بپذیرد.
نكته دیگری كه در این آیه نهفته است این كه آگاهان از ویژگی خاصی برخوردارند، به این معنا كه آنان اهل الذكر هستند. اهل ذكر بودن به چند معنا می تواند مراد و منظور باشد. به معنای آن كه یاد خدا در دل هایشان زنده است و یا به معنای آن كه قرآن و ذكر را می دانند و در حقیقت قرآن شناسان و دین شناسان زمانه اند و یا این كه مطالب را به یاد مردمان می آورند و پاسخ را از پرسش برآورده و به یاد ایشان می اندازند. به سخنی دیگر، در پرسش، پاسخ آنان نهفته است و پاسخ گویان باتوجه به این ویژگی می توانند پاسخ را به مردم بدهند، پاسخی كه جز یادآوری نیست. دیگر آن كه این پرسش ها باید به گونه ای باشد كه با كوچك ترین التفات به دست آید و مردمان از چیزهایی بپرسند كه در حقیقت پاسخ آن در خود پرسش نهادینه شده باشد و به زبان دیگر شبهه افكنی نكنند و تنها اهل پرسش باشند. مطلب دیگر آن كه درباره هر چیزی كه نمی دانند بپرسند و این پرسش ها برای آزمون و لهو و لعب انجام نگیرد تا كسی را دست بیاندازند وقت خود و پاسخگویی را بگیرند كه اهل الذكر است.
بنابراین در این آیه كوتاه به مسایلی چون از چه كسی، درباره چه چیزی و چگونه بپرسیم؟ و نیز چه كسی، چگونه و به چه هدفی پاسخ دهد و هم چنین لزوم پرسش گری و پاسخگویی سخن به میان آمده است. در حقیقت این آیه كوتاه بیانگر فرهنگ پرسش و پاسخ در اسلام است.
اهمیت پاسخ گویی را می توان از این آیه و نیز آیات دیگر قرآنی به دست آورد. قرآن به پرسشگری و پاسخ گویی اهمیت ویژه ای می دهد و آن را در میان مسلمانان به شیوه های مختلف گسترده است. كاربرد واژگانی چون «یسالونك عن الانفال، یسالونك عن الاهله، یسالونك عن الروح» و پاسخ گویی به مردم خود بنیاد پرسش گری و پاسخ طلبی از اهل علم و اهل ذكر را در اسلام و در میان مسلمانان نهادینه كرده است.
در گزارش قرآن از آغاز آفرینش آدم(ع) آمده است كه فرشتگان از خدا پرسش و حتی به مجادله می پردازند و خداوند به پرسش ها و شبهات فرشتگان در ملا اعلی پاسخ می دهد.
● انواع پرسش ها و شبهات در قرآن
در قرآن انواع و اقسام پرسش ها و شبهات بیان شده است و گاه قرآن خود به مهم ترین آن ها پاسخ می دهد و گاه آن را تنها طرح و معلوم می دارد كه این دسته از پرسش ها اصولا نباید طرح شوند و خود خواننده با نگاهی گذرا به پرسش درمی یابد كه پرسش و یا شبهه لغاو و بیهوده ای بوده است. در قرآن درباره شخص و شخصیت پیامبر(ص) شبهاتی طرح شده و به آن ها پاسخ داده شده است. به این معنا كه پرسش ها و شبهاتی كه در زمان ما درباره شخص و شخصیت آن حضرت می شود، ریشه تاریخی دارد. در همان زمان نزول قرآن پرسش ها بلكه شبهاتی درباره شخص پیامبر و شخصیت ایشان از سوی مردم و مخالفان و منافقان مطرح می شود كه قرآن با بیان آن ها، پاسخ های كامل و متقنی به آنها می دهد. مسایلی چون شعر، سحر، جنون، اتهام افك و افترا از این دسته امور است. وقتی شبهه «انما یعلمه البشر» را منافقان و مخالفان طرح می كنند، قرآن پاسخ می دهد: «لسان الذی یلحدونه اعجمی»؛ زبان كسی كه می گویند او به پیامبر آموزش و تعلیم می دهد، غیرعربی است؛ چگونه غیرعربی به این خوبی و فصاحت و شیوایی قرآنی را به زبان عربی به آن حضرت آموزش می دهد؟
● روشهای پاسخگویی
در قرآن از شیوه های مختلف و متنوعی برای پاسخ گویی به پرسش و شبهه استفاده شده است كه از آن جمله می توان به شیوه های نقضی، حلی، تمثیلی و استدلال برهانی اشاره كرد. در همه جا نمی توان از برهان بهره گرفت، گاه لازم است به جای برهان از تمثیل استفاده كرد. مانند استناد به بهار برای بیان زنده كردن مردگان و فرآیند پیچیده آن. از جواب های حلی قرآن می توان به آیه: «قل یحییهاالذی انشاها اول مره»؛ بگو او كسی است كه شما را برای نخستین بار آفرید دوباره زنده می گرداند. پرسش و شبهه بیان شده در قرآن را می توان در موضوعاتی چون پرسش و شبهه درباره قرآن، كیفیت و چگونگی آن، اوصاف و اسمای الهی، شخصیت پیامبر و مباحث معاد و رستاخیز دسته بندی كرد.
● تفاوت پرسش و شبهه
درباره تفاوت پرسش و شبهه تفاوت های چندی بیان شده است كه می توان به مهم ترین آن در این جا اشاره كرد. پرسش در حقیقت جستجوی بشر برای شناخت است و پرسشگر با بیان پرسش و سؤال می كوشد تا موضوع و مطلبی را بشناسد و آن را درك و فهم كند. در حالی كه هدف از شبهه، ایجاد تردید و شك در دل مخاطب است و شبهه گر می كوشد تا در بنیادهای اعتقادی و باوری شخص تردید افكند. درحقیقت تفاوت شبهه و پرسش را باید در كاركرد و اهداف آن دانست. كاركرد پرسش فهم و شناخت است، در حالی كه شبهه برای این طرح می شود تا مخاطبان خود را به چالش بكشاند. از سوی دیگر در شبهه، باطل به طور عمدی و خواسته حضور دارد و شبهه گر با آمیختن حق و باطل می كوشد كلام باطل خود را با رنگ و لعابی از حق به دیگران منتقل كند، از این روست كه حضرت امیرمؤمنان(ع) فرمودند: «انما سمیت الشبهه شبهه لانها شبهت بالحق»؛ از آن رو شبهه را شبهه نامیده اند كه به حق شبیه و همانند است.
● انواع پرسش
برخی پرسش را به دو دسته اساسی، معرفتی و غیرمعرفتی تقسیم بندی كردند و گفته اند: پرسش و شبهه معرفتی، برخاسته از نیاز مخاطب به فهم است و باید باتوجه به این انگیزه پاسخ های تبیینی و تحلیلی همراه با برهان و استدلال، ارایه شود؛ در حالی كه پرسش های غیرمعرفتی آن دسته از پرسش هایی هستند كه خاستگاه آن امر دیگری می باشد كه به طور صریح در پرسش خود را نشان نمی دهد. از این دسته می توان به پرسش هایی اشاره كرد كه پس از یك رخداد غمناك مطرح می شود مانند پرسش هایی كه پس از زلزله ها بیان می شود و بیشتر به مسئله عدالت خداوند و مانند آن باز می گردد. پاسخگو باید در این نوع پرسش ها و حتی شبهات، به جای پاسخ گویی برهانی به همدلی و همراهی و كاهش آلام و مصیبت ها توجه داشته باشد. چنان كه در شیوه رفتار ائمه این مسئله را به خوبی می توان یافت. از آن جمله مسئله برخورد تند و زننده شامی با امام حسن مجتبی(ع) است كه آن حضرت(ع) می فرماید: اگر بی پولی تو را غنی كنیم و اگر گرسنه ای بپوشانیم و اگر بی سرایی و مسافر به تو جا و سرا دهیم.
● منطق اهل بیت(ع) در پاسخگویی
منطق اهل بیت(ع) در پاسخگویی به پرسش ها و شبهات این گونه بوده است كه در كنار پاسخ گویی به اصل پرسشها و شبهات، امامان(ع) به ما آموخته اند كه باید پاسخ گو به پرسش گر ارج گذارد و هیچ گاه او را از خود نراند و یا حواله به زمان و مكان دیگری نكند. چنان كه امیرمؤمنان(ع) در حال جنگ صفین و بحبوبه درگیری و مدیریت میدان جهاد، به پرسش پیرمردی درباره توحید پاسخ می دهد و در پاسخ اعتراض برخی می فرماید: اصولا ما در این جا برای همین می جنگیم تا مردمان را به توحید بخوانیم و آنان را با آن آشنا سازیم. در روایات بسیاری گزارش شده است كه حضرت فاطمه(س) به پرسش های زنان به تفصیل پاسخ می داد. در بحارالانوار یكی از جلسات و نشست های پرسش و پاسخ را نقل می كند كه جالب و بسیار آموزنده است. در آن جا می خوانیم كه وقتی پرسش های مطرح شده وقت طولانی را گرفته و به نظر پرسشگر آن حضرت(س) خسته شده است، حضرت فاطمه(س) وی را ترغیب می كند كه پرسش های خود را ادامه دهد؛ زیرا ثوابی كه به پاسخ گو داده می شود آن اندازه زیاد است كه مروارید و گوهرهای آن میان زمین و آسمان را پر می كند.
در پایان باید درباره اهمیت و جایگاه پرسش و پرسشگری و فرهنگ آن در آموزه های قرآنی و نبوی و اهل بیت(ع) گفت كه اگر به روایات شیعی مراجعه كنید درمی یابید كه بیشتر روایات در همه حوزه های اعتقادی، فقهی و تاریخی بر پایه پرسش و پرسشگری بوده است. از این رو باید به مسئله پرسش و پاسخگویی به عنوان فرهنگ اصیل اسلامی و شیعی و توجه و اهتمام جدی شود و در تقویت روحیه در نسل جوان و در میان دانش آموزان به عنوان نسل حاكم جامعه آینده كوشید.

علی پوریا

منبع : روزنامه کیهان