شهر شعر و گل و بلبل

● نگاهی به کتاب شیراز در روزگار حافظ
جان لیمبرت (لمبرت؟) از گروگان های امریکایی (در ماجرای تسخیر سفارت امریکا) است. اکنون دیپلمات و شارژدافر سفارت امریکا در خارطوم سودان است. پیش از ورود به حرفه دیپلماتیک استاد دانشگاه شیراز (پهلوی سابق) بوده و پیشتر از آن به عنوان سپاه صلح در ایران تدریس می کرده. متولد واشنگتن دی سی است و از دانشگاه هاروارد دکترای تاریخ خاورمیانه دارد. به ایران و به ویژه شیراز و شاعران آن عشق می ورزد تا بدانجا که ۴۴۴ روز اسارت هم نتوانسته از شدت این علاقه بکاهد. (در پایان مقدمه اش می نویسد؛ اگر در این اثر اشتباهاتی رخ داده، شخصاً مسوول آن هستم و به این دلیل که چند سال در شیراز زندگی کرده ام، هیچ ادعایی ندارم. به قول سعدی؛ خر عیسی گرش به مکه برند/ چون بیاید هنوز خر باشد).
به نوعی فروتنی شرقی. کتابی که مورد بحث ما است نشانه این شور و علاقه است. کمتر کتابی موفق بوده تا این اندازه موجز و در عین حال مشروح تاریخ این شهر محبوب کشورمان را با چنین دقت و موشکافی بررسی کند.
کتاب هفت فصل دارد و از آغاز تاریخ تا پیروزی مغول ها، دوره خلفای عرب، آل بویه، سلجوقیان و سلغریان را پی می گیرد. سپس به احوال تک تک فرمانفرمایان شهر، نقاط ضعف و قوت، شقاوت و رافت آنها می پردازد. از جمله اینجوها، چوپانیان و مظفریان.
پس از دادن تصویری از وضعیت سیاسی و حکومتی شیراز، می پردازد به وضعیت جغرافیایی، اقتصادی و عمرانی شهر. از گوناگون محلات، مساجد، مدارس، بازارها، بیمارستان ها تا محصولات کشاورزی و صنعتی آن. زندگینامه خانواده های سرشناس شهر را در این دوره شرح می دهد و از میزان نفوذ آنها در زمینه های تجاری، سیاسی و سازندگی می گوید. در پایان شجره نامه تک تک آنها را می آورد.
گهگاه این اطلاعات را با لطیفه های شیرینی از مراجع مفصلی که در اختیار داشته چاشنی می کند که از یکنواختی خواندن آن می کاهد. به نقل از ابن بطوطه می آورد؛ شیخ حسن می خواست آنها را به عراق (تبریز درست است) بفرستد تا در آنجا راجع به اموال محمدشاه مورد مطالبه و بازخواست قرار گیرند. این گروه چون به وسط بازار شیراز رسیدند، طاش خاتون نقاب از چهره برگرفت. خاتون بر عادت زنان ترک معمولاً با روی باز بیرون می رفت.
لیکن آن روز، از خجالت نقاب بر چهره افکنده بود. وی از شیرازیان استمداد کرد. گفت؛ ای مردم شیراز من زن فلانم و نامم فلان است. آیا شما می گذارید مرا بدین سان از میان شما بیرون کنند. درودگری که پهلوان محمود نام داشت (و من او را در بازار شیراز دیدم) برخاست و گفت نه نمی گذاریم و ابداً راضی نخواهیم شد که شما از شیراز بیرون روید.
مردم نیز آواز در آواز او دادند و شورش درگرفت. همه شیرازیان سلاح برداشتند و عده زیادی از سربازان را کشتند و مال های فراوان گرفتند و خاتون و پسرانش را نجات دادند. شیخ حسن (در اینجا به اشتباه امیرحسن آمده) با همراهان خود از شیراز بگریخت و رفت پیش سلطان سعید. نشانه اینکه برخلاف شهرت شان مردم شیراز همیشه هم اهل بزم نبوده و به وقت مناسب دلاوری ها از خود بروز می داده اند. مثال های آن در کتاب فراوان است.
هر کجا که نکته ای در باب احوال و کردار مردم و فرمانفرمایان می آورد، به مناسبت شعری از حافظ یا سعدی نقل می کند که نه تنها حاکی از حاضرالذهنی نویسنده که سندی تاریخی است برای یافتن تاریخ سروده شدن اشعار.
هم در اینجاست که درمی یابیم دارالعلم شیراز زادگاه مهم ترین شاعر یهودی ایرانی در این عصر است. مولانا شاهین شیرازی که تورات معروف به «هفتادی» را به زبان فارسی منظوم و با خط عربی مکتوب کرد و به تقلید از شاهنامه فردوسی آن را «موسی نامه» عنوان داد.
در بخش مربوط به کشاورزی، مواد خوراکی و صنعت است که درمی یابیم گندم در شیراز آن زمان هم مانند امروز مهم ترین فرآورده کشاورزی بوده که به مصرف داخلی می رسیده ولیکن مهم ترین صادرات آنجا کشمش و عطر گیاهان بوده. در سده چهارم هجری فارس بهترین گیاهان معطر و عطریات جهان را تولید و صادر می کرده.
در سده هشتم هجری در کازرون و بیشاپور (در کتاب به غلط آمده نیشاپور) بنا به گفته مستوفی بنفشه، یاس و نرگس تولید می شده. «گلاب فیروزآباد خوش بوتر و بهتر از دیگر ولایات بود.» فهرست زیر را یکی از بیمارستان های رشیدالدین برای مصارف دارویی سفارش داده است؛ ۱۰۰ من روغن بنفشه، ۲۰ من روغن یاس، ۵۰ من روغن گل بادام، ۳۰۰ من روغن نسترن، ۲۰ من روغن نرگس.
در جای دیگر از این مبحث می خوانیم که تولید منسوجات از جمله لباس های پنبه ای در حوالی شیراز مهم ترین صنعت بود. کازرون یکی از مراکز تولید کتان دنیا بوده. «در اوایل سده نهم هجری در شیراز انواع پارچه های پنبه ای و ابریشمی بافته و صادر می شد از جمله حریر و تافته.»
با شیرزنان شیرازی هم در این دوره آشنا می شویم که گاه در شجاعت و دلاوری از مردان خود کم نمی آوردند از جمله شاهزاده خانم ها ترکان، آبش و کردوچین که یا مستقلاً بر شیراز حکمرانی می کردند یا به عنوان نایب السلطنه؛ «در زمان غیبت شاه محمود، خان سلطان زوجه او و دختر ملک کیخسرو بن محمد شاه پسر محمد اینجو چنان محافظت برج و باروی شیراز را نمود که برتری بر او ممکن نبود. هر روز و شب بر تمامت مستحفظین عبور فرموده نوازش می نمود و شاه محمود از محافظت شهر آسوده بود.»
به قول مولف هنوز هم مردان مورخ ایرانی نسبت به آن دوره نظر مساعد نداشته، از آن روزگار با جمله «دوره زیانبخش نفوذ زنان» در دربار ایلخانان و فساد اخلاقی زنانه یاد می کنند. که در عین حال گاه شیطنت هایی هم از آنان سر می زده؛ «مورخین از بازگویی ماجرای زن حسن کوچک که از ترس جان خود و فاسقش، ... شوهرش، ... را کشت خسته نمی شوند. حسن کوچک خود مادرش را مجبور ساخت تا با غاصبی مانند تیمورتاش بن امیر چوپان که تظاهر می کرد پدر اوست، همبستر شود.»
پس از برشمردن زیارتگاه های متعدد شیراز و تاریخ بنایشان به شرح رشد تصوف در شیراز و قطب های آن می پردازد. روند مرید و مرادی را می شکافد و علل آن را برمی شمرد. در همین جا پدیده خرقه و مقام دادن و دریافت آن را توضیح می دهد و از شبکه هایی می گوید که گاه بر اثر روابط (خانوادگی) و نه ضوابط (اصولی)، به شاگردان خرقه می دادند.
خرقه پوشی من از غایت دینداری نیست
پرده ای بر سر صد عیب نهان می پوشم
در بخش هنر و ادبیات معتقد است؛ «فرهنگ شکوفا و پویای شیراز در دوران حافظ شاید به علت ناامنی سیاسی آن دوره بود. به رغم جراحت های هولناک ناشی از خشونت داخلی و خارجی، زندگی فرهنگی شیراز شکوفا، باطراوت و بانشاط بود. این شهر مرکز نقاشی، پژوهش های دینی و چشمه جوشان لطیف ترین شعرهای جهان بود...» نکته ای که ادوارد براون هم در تاریخ ادبیات خود بر آن تاکید می گذارد.
خواجوی کرمانی، عبید زاکانی و جنید شیرازی از جمله شعرای هم عصر حافظ اند که معرفی می شوند.
نتیجه گیری کتاب می کوشد به این پرسش پاسخ دهد که شیراز حافظ چگونه شهری بود؟ «جایی ناامن و سرشار از خشونت، جایی که بیشتر اوقات در آنجا آدم های مست عربده کش و خودنابودکن و ریاکاران خونخوار فرمانفرمایی می کردند.» لیکن در عین حال «برج اولیا» بود که مسلمانان راستین عمری را به نماز و روزه و دعا می گذراندند.
شهر «رندان» بود لبریز از هوسرانی و عشرت طلبی. «دارالعلم» بود، جایی که علما و مدرسین تمام رشته ها و شاخه های دانش را با جدیت مطالعه و بررسی می کردند. سرانجام مرکز درخشان و فروزان فرهنگ ایرانی و زبان فارسی بود. در آنجا بهترین نقاشی های مینیاتور تهیه می شد. زیباترین خوشنویسی ها انجام می گرفت و اشعار جاودانی فراوانی در محدوده این چند دهه سروده شد.
آن گاه به این نتیجه می رسد که؛ «یکی از دلایلی که شهری با شصت هزار نفر جمعیت توانست چنین تنوعی از دیدگاه های اجتماعی و فرهنگی و این گونه آثار غنی و پرمحتوا بیافریند این بود که از اقبال بلند شیراز آن شهر توانسته بود از اثرات شوم و سیاه حملات و سوءمدیریت مغولان در سده های هفتم و هشتم هجری مصون بماند.»
«شیراز در روزگار حافظ» بی تردید کتابی است خواندنی، باارزش و ماندگار با ترجمه ای روان. اما و این امای قابل تاملی است، چاپ کتاب به هیچ وجه در شأن محتوای آن نیست. مشخص است که کتاب با شتاب منتشر شده. عاری از هر گونه سلیقه، صفحه آرایی و گرافیک حرفه ای است، بیشتر به کتابچه ۲۰۰ برگ دانش آموزی می ماند که از صفحه اول شروع کرده به نوشتن تا آخر و تنها سرفصل ها را مشخص کرده.
تصویرها زیرنویس ندارند، ولی گاه یک یا چندخطی از صفحه قبل بالا یا پایین عکس ها آمده که خواننده را سردرگم می کند. ۳۳ صفحه پی نوشت فصل های کتاب همه یک جا در انتهای کتاب چاپ شده که شاید به علت مفصل بودن آن می شد پی نوشت های هر فصل را در پایان همان فصل آورد تا ارجاع برای خواننده آسان تر باشد.
کتابی به این ارج نباید جلد نرم داشته باشد و معمولاً کتاب های قطع وزیری را با جلد سخت چاپ می کنند مگر در موارد استثنایی. غلط چاپی هم که معمولاً جزء لاینفک کتاب های فارسی است، این کتاب هم از آن مستثنی نیست.
کتاب نام دو موسسه معتبر را به عنوان ناشر بر تارک خود دارد (باید افزود تنها صفحه کتاب که اثری از صفحه آرایی دارد همان صفحه عنوان کتاب است). دو موسسه ای که یکی با نام «دانشنامه فارس» قطعاً هدف پسندیده انتشار دایره المعارفی را در برنامه دارد پس ضروری است که از افراد حرفه ای و باتجربه بهره بگیرد. اینکه مترجم محترم کتاب ترجیح داده به رغم تقاضای ناشر آن دیگر چاپ کتاب را به این دو موسسه واگذارد، قابل درک است. چنین کتابی را چنین ناشرانی باید که همشهری حافظ اند و لابد برنامه های نشر مفصل در نظر دارند. پس توصیه می کنیم کار را سهل نگیرند و افراد حرفه ای را به همکاری دعوت کنند. برایشان آرزوی موفقیت می کنیم.

گلی امامی

منبع : روزنامه شرق