نفت سنگین پاشنه آشیل مدیریت منابع ارزی در هزاره سوم

در هزاره سوم میلادی طلای سیاه برگ برنده بسیاری از بنگاه های اقتصادی است.محدودیت های منابع انرژی فسیلی در حالی خود را آشکار می سازند که به باور کارشناسان امر تولید تا آخرین بشکه نفت ذخیره زیرزمینی مقدور نیست. افزایش قیمت نفت و کاهش فرسایشی منابع نفت سبک، محققان اقتصادی را در این اندیشه غوطه ور ساخته است که آیا نرخ تولید نفت سبک در آینده باعث کندی رشد اقتصادی نخواهد شد؟
مصرف انرژی در جهان در حال افزایش است به طوری که در حال حاضر سالیانه به طور میانگین ۲۵ میلیارد بشکه نفت خام از منابع متداول جهان تولید می شود. به طور کلی ذخایر شناخته شده نفت سبک در دنیای امروزی در حدود ۱۰۲۰ میلیارد بشکه است که تنها قادر است مصرف ربع قرن جهان هستی را تامین کند. در این میان سهم ذخایر نفت معمولی ایران رقمی معادل ۹۵ میلیارد بشکه درجا (بدون در نظر گرفتن تولیدهای ثانویه و...) است که این مقدار حجمی بالغ بر ۷/۶ درصد کل ذخایر جهان تا دسامبر ۲۰۰۶ است.
این حجم از ذخایر تامین کننده ۳ سال مصرف بین المللی نفت است.مقدمه بالا از این نظر حیاتی به نظر می آید که با عنایت به آمار ذخایر منابع نفتی ارائه شده کشف و احیای منابع انرژی اهمیتی فوق العاده ضروری می یابد.در سال های نخستین هزاره سوم عمده ذخایر نفتی جهان به صورت نفت سنگین بود و میادین معظم بسیاری در کشورهای کانادا و ونزوئلا از این گونه نفت موجود است. دهه هشت میلادی را می توان نقطه آغازین تولید نفت سنگین با روش های نوین نامید.
در سنوات اخیر پیشرفت های بنیادی در تولید و فراورش این نوع نفت صورت پذیرفته است به همین خاطر است که از کانادا و ونزوئلا به علت تغییر رویکرد فناوری و اصلاح ساختارهای پژوهشی- تحقیقاتی در حوزه استحصال نفت های سنگین و بسیار سنگین به عنوان رقبای آتی و سرسخت و بالفعل OPEC یاد می شود. در این میان قیمت ۸۰ دلاری نفت پاشنه آشیل تغییرات اقتصادی و قدرت های مالی برتر را به سوی این گونه کشورها رهنمون می سازد.در جهان انرژی دستاوردهای بزرگی در زمینه تولید اقتصادی نفت سنگین به دست آمده است. در ایران اکتشاف نفت سنگین قدمتی ۸۰ ساله دارد، با این وجود تا سال های متمادی از این منابع استفاده نشده است.به دلیل بالا بودن مقدار مخازن نفت سبک زیرزمینی در کشور و افزایش استفاده از گاز طبیعی، مطالعات و تحقیقات گسترده و چشمگیری در مورد نفت سنگین در کشور انجام نپذیرفته است.
مصرف مواد نفتی ایران هر سال حدود ۷ درصد افزایش می یابد و از سوی دیگر میزان تولید سالیانه مخازن رو به کاهش است. با توجه به کاهش نرخ تولید و افزایش مصرف تا سال ۲۰۲۰ میلادی صادرات نفتی ایران به صفر میل می کند. البته در صورتی که شور و شعور در فراگیر شدن استفاده از گاز طبیعی به عنوان سوخت جایگزین در میان مسوولان امر نهادینه شود این امر را می توان تا ۲۰ سال به تاخیر انداخت.
به همین خاطر می توان نتیجه گرفت برای پویایی حداقلی اقتصاد انرژی از یک سو و کاهش منابع نفت سبک قابل استحصال و افزایش تقاضای نفت و لزوم به روزرسانی نرخ تولید تعهدات نفتی ایران در OPEC تولید و برداشت نفت از مخازن سنگین و فوق سنگین بسیار ضروری به نظر می آید. عمده نگرانی ها وقتی به نقطه اوج خود می رسد که بدانیم تقاضای نفت خام تا سال ۲۰۳۰ میلادی به ۳۸ میلیارد بشکه خواهد رسید. البته در صورت اعمال شدن جایگزین نفت خام با مواد دارای ارزش افزوده این رقم به کمتر از ۲۴ میلیارد بشکه تنزل خواهد یافت.بنابراین با پیش بینی نفت ۱۵۰ دلار در آینده نه چندان دور انتظار اتخاذ تدابیر راهبردی در خصوص نفت سنگین و ثابت داشتن حداقلی تولید لازم و ضروری است.
● نفت سنگین چیست
گونه یی از نفت خام با درجه مرغوبیت (هر چه API بالاتر باشد نفت با ارزش تر است)که در مقام مقایسه نفت معمولی در حوزه مرغوبیت (۴۰-۳۵) API و نفت سبک حدود ۴۵=API است. سیالیت نفت سنگین بسیار پایین است پس احتیاج به انرژی بیشتری برای طی کردن مسیری برابر در مقابل نفت سبک دارد که خود به تنهایی عاملی برای بالا رفتن هزینه تولید است. بسته به نوع روش تولیدی، هزینه نهایی به طور متوسط ۵/۱ تا ۵/۲ برابر هزینه توسعه مخزن نفت سبک تخمین زده می شود.
● افتراقات عمده نفت سنگین با سبک
تفاوت عمده نفت سنگین و سبک را می توان در میزان گوگرد و فرآورده های آن دانست. معمولاً میزان سولفور در نفت سنگین بالاتر از نفت سبک است. نفت سنگین به علت دارا بودن درصد قیر بالا از نفت سبک ارزان تر است.کانادا با بیشترین ذخایر شناخته شده نفت سنگین (حدود ۸/۱ تریلیون بشکه) در صدر کشورهای دارای این گونه منابع انرژی است. پس از کانادا، ونزوئلا با ۱۲۰۰ و روسیه با ۱۱۰۰ میلیارد بشکه در رتبه های بعدی قرار دارند. ایران با حداقل ۵۰ میلیارد بشکه ذخیره زیرزمینی نفت سنگین در مقام پنجم جای گرفته است. به عبارتی می توان گفت حدود ۲۷ درصد میزان ذخایر نفت خام کشور را نفت سنگین تشکیل می دهد.
● میادین نفت سنگین ایران
شناخته شده ترین میادین نفت سنگین ایران عبارتند از؛ کو، موند، زاغه، پایدار، پایدار غرب، سروش، پارس شمالی، فردوس، سوسنگرد، رامشیر، حوضه رسوبی زاگرس همانند شادگان، اهواز، منصوری، چشمه خوش و بوشهر. بخش عمده نفت سنگین ایران در کوه موند با ابعاد مخزن ۹۰+۱۶ کیلومتر مربع در ۷۰ کیلومتری جنوب شرقی بوشهر واقع شده است.میزان نفت آن در سازند سروک ۶/۳ میلیارد بشکه با درجه مرغوبیت (API) ۸ تا ۱۲ است.
● روش های متداول تولید نفت سنگین
بازیافت سرد؛ در تکنولوژی بازیافت سرد، نفت سنگین همراه با ماسه توسط پمپ درون چاهی تولید می شود. این روش در مورد اکثر مخازن شکافدار ایران که از جنس کربناته و دارای شرایط مناسب هستند اعمال می شود. این روش مشکل تولید شن را نخواهد داشت.استحصال روباز و روش های گرمایی از دیگر متدهای معرفی هستند که در ذیل به آنها خواهیم پرداخت.
در مورد نفت های بسیار سنگین (قیر سنگ در کانادا) که عملاً سیالیتی ندارند و مثل سنگ باید چکش بخورند تا شکسته شوند می توان از روش معدنکاری سطحی بهره جست و با انجام یک سلسله عملیات شیمیایی و گرم کردن باعث خروج و جداسازی نفت از سنگ شد. این روش در کشور ما به دلیل فقدان عمق لازم مخازن کاربردی ندارد. روش های گرمایی براساس اصل اعمال گرما در راستای کاهش گرانروی و افزایش سیالیت استوار است. گونه های مختلف این روش را می توان نام برد.
۱) احتراق درجا
۲) تزریق بخار
۳) تزریق آب داغ
۴) گرمایش الکتریکی و مغناطیسی
۵) تحریک چرخه یی بخار
۶) بازیافت ثقلی توسط بخار در روش احتراق درجا ۱۵-۱۰ درصد نفت نامرغوب مخزن را که ارزش اقتصادی ندارد را می سوزانند تا ۹۰- ۸۰ درصد مرغوب باقی مانده تولید شود.تزریق آب اولین روش بازیافت حرارتی است. کاربرد این متد به دلیل کارکرد ضعیف محدودیت دارد.
روش تزریق بخار یا سیلابزنی با بخار یکی از قدیمی ترین و اقتصادی ترین راه های ازدیاد برداشت است. در این متد، بخار، سنگ و نفت را تا نزدیک دمای بخار گرم می کنند و بخار متراکم شده همراه نفت از چاه تولیدی بازیافت می شود. در تحریک چرخه ای بخار همان روش مکش، دمش تنها از یک چاه برای تزریق و تولید استفاده می شود.در بازیافت ثقلی توسط بخار که روش موثر تولید نفت سنگین و بسیار سنگین است از دو چاه افقی موازی تزریقی و تولیدی استفاده می شود.
چاه های افقی سطح تماس بیشتری از مخزن نسبت به چاه های عمودی دارند و مزیت دیگر این روش استفاده از نیروی ثقلی است. روش های گرمایی الکتریکی و مغناطیسی از روش های نوین در ازدیاد برداشت نفت های سنگین و نیمه سنگین است. در فرآیند تحریک الکترومغناطیسی مخازن نفتی، مولکول آب و دیگر اجزای موجود در نفت خام ( آهن ، نیکل، واناریوم) تحت تاثیر قرار می گیرند و این اجزا به تبدیل گرما در مخزن کمک شایان می کنند. روش جایگزین دیگر، تزریق گاز است.
گاز به درون مخزن تزریق می شود بدین وسیله نفت را سبک و سوی سبک آن را استحصال می کنند،به این روش ها روش های upgrade کردن نفت می گویند.روش دیگر؛ تزریق گازوئیل است، گازوئیل به علت ارزانی معمولاً به عنوان حلال به مخزن تزریق می شود. گازوئیل نفت سنگین را کمی روان می کند و سپس نفت روان شده با پمپ استخراج می شود.
روش های پیشرفته و نیمه پیشرفته تولید و بازیافت نفت سنگین در ایران به صورت کامل اجرا نشده اند. لزوم تحقیقات گسترده و همه جانبه برای بررسی روش های تولید و فراورش نفت سنگین باید انجام پذیرد. همچنین بررسی هر یک از روش ها به طور اختصاصی و (مطالعه موردی) در مورد مخازن نفت سنگین ایران اعمال شود تا روش بهینه انتخاب و به عنوان الگوی برتر مورد استفاده قرار گیرد.
براساس تجربه بین المللی برای توسعه مراحل مختلف تولید نفت سنگین به زمانی حدود ۱۵ تا ۲۰ سال وقت نیاز دارد. با توجه به منابع گاز و نفت سبک موجود در کشور توسعه هرچه سریع تر منابع نفت سنگین اهمیت می یابند. نکته دیگر که لازم است مورد تجدیدنظر قرار گیرد ساختار ستادی وزارت نفت است.ایجاد مرکز مطالعات راهبردی نفت سنگین و تلفیق شرکت ملی نفت در شرکت گاز جهت هماهنگی در مدیریت واحد مخازن نفتی از سوی دیگر لازم الاجرا و ضروری است.

روزبه خسروخاور
نگار خوشنویس

منبع : روزنامه اعتماد