حسنلو؛ گنجینه تمدن ۸ هزارساله

تپه باستانی حسنلو در آذربایجان غربی، در جنوب غربی دریاچه ارومیه، در منطقه سرسبز شهرستان نقده (سرزمین تاریخی سلروز) و در ۷ كیلومتری شمال شرقی این شهرستان واقع است و به علت مجاورت با دهستان حسنلو به این نام معروف شده است.
ارتفاع این تپه از بستر رودخانه گدار كه از كنار آن می گذرد، ۲۰ متر و قطر آن حدود ۲۵۰ تا ۲۸۰ متر است. چند تپه باستانی دیگر هم كه ارتفاع آنها از ۱۵ متر تجاوز نمی كنند، در اطراف این تپه پراكنده اند.
شناسایی و حفاری این تپه باستانی در سال ۱۳۱۳ صورت گرفت. در طی این حفاری، تعدادی ظروف سفالی با اشكال متنوع و مختلف به دست آمد. در سال ،۱۳۳۶ كاوش علمی و تخصصی تپه باستانی حسنلو را هیأت حفاری و كاوش مشترك ایرانی - آمریكایی آغاز كرد و در این حفاری و كاوش، از خرابه ها شهر، دژی از زیر خاك بیرون آمد كه به عقیده باستان شناسان متعلق به قوم ماننا ست. دیوارهای این بناها و منازل و معابد آن با پایه های سنگی ساخته شده و در بالای آنها از آجرهای بزرگی به طول ،۴۰ عرض ۲۳ سانتیمتر و ضخامت ۱۴ سانتیمتر استفاده شده است.
در قسمت حفاری شده این تپه، ویرانه های شهر یا دژی دیده می شود كه از دو بخش عمده تشكیل شده است.
قسمت نخست به تالار شاهی یا معبد سلطنتی معروف است و در آن سكوهای بزرگ و كوچكی دیده می شود و در انتهای جنوب تالار تختگاه یا محراب معبد قرار دارد و در این قسمت سكوهای بزرگ و كوچك دیده می شود.
قسمت دیگر، تالار بزرگ یا معبد اصلی است كه در ضلع شمالی و مجاور بناهای تالار اول قرار گرفته و كف آن فرش شده است و در آن دو قطعه سنگ بزرگ دیده می شود. باستان شناسان این دو قطعه سنگ سرخ رنگ و بزرگ را وسیله ای برای مجازات محكومان یا برای به جا آوردن قربانی به درگاه رب النوع می دانند كه سر قربانیان و محكومان را روی آن می گذاشتند و از تن جدا می كردند. در انتهای این تالار، ۳ ستون بزرگ سنگی جای گرفته است.
پشت این ستون های ۴ متری، خانه های كوچكی با مصالح سنگی قرار دارد كه به نظر باستان شناسان، محل سكنای بردگان، كنیزان یا خادمان معبد بود. در این قسمت، اسكلت ۴۰ زن نیز پیدا شده است. دور تا دور بناها را حصار و بارویی به ارتفاع ۶ متر فرا گرفته است كه قسمتی از این بارو و حصار و كنگره های آن در ضلع غربی بر اثر كاوش و حفاری نمودار شده است.
تپه باستانی حسنلو یكی از مهمترین اماكن باستانی و تاریخی ایران و جهان به شمار می رود و باستان شناسان ایرانی و خارجی قدمت آن را حدود ۸۰۰ تا ۱۴۰۰ سال قبل از میلاد تخمین زده اند. حدس دیگر آن است كه آثار مربوط به ویرانه های تپه حسنلو در ۷۰۰ یا ۶۵۰ سال قبل از میلاد به آتش كشیده شده است.
این تپه دارای ۱۰ دوره متمایز سكونت است كه آنها را از قدیم به جدید یعنی از دوره دهم تا دوره اول كه آخرین دوره است، تقسیم بندی كرده اند.
این دوران از دوره ابتدایی سنگی آغاز و تا دوره باستانی، مادها و دوره اسلامی ادامه می یابد.
قدمت دوره ابتدایی و سنگی تپه حسنلو به عقیده دكتر رابرت دایسون، باستان شناس آمریكایی و سرپرست هیأت حفرای تپه حسنلو، به ۶ هزار سال قبل از میلاد برمی گردد. تاریخ تقریبی سكونت اول به حدود هزاره ششم قبل از میلاد می رسد و دورانی را شامل می شود كه تپه حسنلو زیاد مورد توجه نبود. در این دوره ها، به بناهای خشتی گلی و سنگی برخورد شده است.
از دوره چهارم سكونت در تپه حسنلو، یعنی در هنگام آتش سوزی بزرگ، تا دوره هفتم سكونت، آثار ساختمانی به دست آمده است كه دلالت بر سكونت در این تپه دارد. دوره چهارم حسنلو مهمترین دوره فرهنگی این دوره است. در میان بناهای سمت شرقی حیاط مركزی، بقایای چند انبار و اصطبل قابل تشخیص است كه از این انبارها مقدار زیادی خمره كشف شده است كه به گمانی به درد ذخیره آب دژ می خورد و به گمانی دیگر مخصوص نگهداری مشروبات بوده است.
در جانب ورودی حیاط، مجموعه ای از بناهایی مانند تالار بزرگ یا پرستشگاه و تعدادی اتاق های متصل و مربوط به هم قرار داشته است. در این میان، پرستشگاه بیش از دیگر بناها قابل توجه است. این پرستشگاه دارای سقف و ستون های چوبی بود و ۲۴‎/۳۰ متر طول و ۱۸‎/۵متر عرض داشته است.
در دژ حسنلو، اتاق هایی نیز به انبار و آشپزخانه و اسلحه خانه اختصاص داشته است، از اسلحه خانه كه معلوم نشده كارگاه اسلحه سازی یا محل نگهداری جنگ افزار بود، مقدار زیادی شمشیر و ۳ نیزه آهنی كشف شده است.
در اطراف غربی حیاط، حدود ۱۵ باب اتاق بزرگ و كوچك وجود داشته و جام زرین حسنلو در یكی از اتاق های همین قسمت كشف شده است.
بناهای شمالی حیاط مركزی گویای جایگاه مخصوص زنان و كنیزان بوده است چون در این قسمت مقدار زیادی جعبه های مخصوص نگهداری وسایل آرایشی چون سرمه دان و وسمه دان استخوانی یافت شده است.
از تپه باستانی حسنلو در سال های ۱۳۱۳ تا ،۱۳۵۸ طی حفاری های باستان شناسان ایرانی و آمریكایی انواع و اقسام ابزار و ادوات جنگی مانند شمشیر، خنجر، نیزه، سرنیزه هایی از جنس مفرغ و آهن به همراه هزاران ظروف سفالی و اشیای استخوانی سنگی سفالی، شیشه ای و فلزی گوناگون كه هر یك دارای ارزش تاریخی، باستانی و هنری هستند، كشف شده است كه در موزه ها ایران باستان، آذربایجان، آمریكا، فرانسه و دیگر كشورهای جهان نگهداری می شود. مهمترین اثر مكشوفه تپه باستانی حسنلو كه اهمیت ویژه ای در جهان و باستان شناسی دارد، جام طلایی حسنلو است. وزن این جام ۹۵۰ گرم، بلندای آن ۲۱ سانتیمتر، قطر آن ۲۵ سانتیمتر و محیط لبه آن ۶۱ سانتیمتر است و در موزه ایران باستان تهران نگهداری می شود. این كشف در تاریخ باستان شناسی ایران و در جهان یكی از مهمترین اكتشافات علمی و از نادرترین آثار تاریخی دینی و هنری دنیای باستان شناسی به شمار می رود.
این جام اثر كاملاً خیره كننده ای است؛ زیرا بیش از حد ظریف كاری داشته و فاقد تركیب مجلل است. قدمت جام طلایی كشف شده از تپه حسنلو در حدود ۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است.
واقعیت این است كه نه تنها تپه حسنلو بلكه صدها اثر باستانی و تاریخی در آذربایجان غربی، این منطقه را در زمره مناطق دیدنی و دارای استعداد و امكانات بی نظیر گردشگری قرار داده است كه این امر تلاش بیش از پیش مسئولان را می طلبد تا این استان به جایگاه واقعی خود در این زمینه دست یابد.

طیبه آقاجانی

منبع : روزنامه ایران