بررسی جایگاه تولید صنعتی در ساخت‌وساز

برمبنای آنچه در سند تحلیلی طرح جامع مسكن آمده است، امسال باید ۸۲میلیون متر مربع بنای ساختمانی به روش صنعتی در شهرهای كشور ساخته شود.
این پیش‌بینی در حالی انجام شده است كه عمده ساختمان‌سازی‌هایی كه در‌حال‌حاضر انجام می‌شود، مبتنی بر روش‌های قدیمی و غیرصنعتی است.
پرواضح است كه یكی از ضرایب توسعه پایدار، ضریب ساخت‌وساز صنعتی است. این ضریب در كشورهای پیشرفته بین ۲۰ تا ۸۰درصد است. اما در كشور ما بسیار ناچیز است. در این گزارش وضعیت ساخت‌وساز صنعتی در كشور و مزایای به كارگیری این روش و مشكلات بر سر راه تحقق آن مورد بررسی قرار گرفته است.
اگرچه ساخت و ساز صنعتی به مناسبت‌های مختلف و از جمله در خلال مباحث مرتبط با مسكن، انبوه‌سازی و ارزان‌سازی مطرح شده است، اما در عمل و در مقایسه با تعریف واقعی و كامل از ساخت و ساز صنعتی متاسفانه پیشرفت محسوسی مشاهده نمی‌شود.
باید توجه داشت بحث ساخت و ساز صنعتی كه در اوایل دهه۵۰ در بین جامعه حرفه‌ای كشور تا سطح بحث روز و دارای اولویت ارتقا یافته بود و در عرصه‌های مختلف به صورت پروژه‌های متعدد اجرایی نیز جوانه زده بود، محصول تلاش هماهنگ تمام دست‌اندركاران و جامعه مهندسی كشور در توسعه زیرساخت‌های نظری و بسترسازی عملی توسعه صنعتی و در سایه برنامه‌ای جامع بود. اما به مرور، به مقوله‌ای جنبی و ضمنی تبدیل شده و در حافظه جامعه حرفه‌ای كم‌رنگ‌تر شده است.
اكنون با توجه به شرایط مسلط بر ساخت و ساز در كشور مقوله ساخت صنعتی باید بار دیگر از یك بحث حاشیه‌ای به بحثی دارای اولویت و حتی اضطراری بدل شود و در دستور كار اجرایی قرار گیرد. باید این بحث را دوباره از مبانی و تعاریف اولیه شروع و بر اهمیت آن تاكید كرد و راه‌های رسیدن به آن را هموار ساخت. باید توجه داشت كه هر قدر شروع شایسته و همه جانبه آن به تاخیر افتد، گذشته از خسارت‌های كلان و جبران‌ناپذیر مالی و اتلاف منابع در سطح ملی، اقدام به آن پیچیده‌تر و مشكل‌تر خواهد بود، زیرا از یك روند طبیعی به روند ضربتی تبدیل می‌شود.
● برنامه‌ریزی جامع
برنامه‌ریزی جامع، قدم نخستین در روند توسعه پایدار ساخت و ساز است. اما برنامه‌ریزی، خود پیش نیازهایی دارد كه در حال حاضر در تحقق پیش نیازها نیز مشكلات و گلوگاه‌ها فراوان هستند. در شرایط مناسب پشتوانه حركت موزون و بسامان در عرصه ساخت و ساز به طور عام و ساخت مسكن و مسكن صنعتی به طور خاص، الگوی پویای برنامه‌ریزی است كه بتواند تغییرات و تحولات بخش را در ابعاد ماهانه و سالانه و متكی بر اطلاعات دقیق در تمام حوزه‌های مرتبط منعكس سازد و روند توسعه را ساماندهی كند.
تهیه این اطلاعات نیازمند تدوین الگوهای مناسب و سازمان و تشكیلات متناسب است. یكی از مسوولیت‌های اولیه و مهم دولت و بخش خصوصی و تشكل‌های صنفی موجود، ساماندهی نظام اطلاعات پایه در بخش ساخت و ساز مسكن شامل عناصر زیر است: نظام جمع‌آوری اطلاعات، نظام تجزیه و تحلیل اطلاعات، نظام برنامه‌ریزی پویا در مقیاس‌های مختلف نظام نقد و بررسی مداوم برنامه‌ها.
توسعه پایدار در بخش مسكن در كشوری با وسعت و جمعیت كشور ما بدون حضور برنامه جامع توسعه و بدون پشتیبانی نظام اطلاعات پایه با موفقیت همراه نخواهد بود. اگر چه نبود اطلاعات دقیق تعریف اهداف طرح را مخدوش می‌كند، اما سازماندهی، نظارت و كنترل به عنوان مبانی دیگر طرح می‌تواند از دقت نسبی برخوردار باشد و هماهنگی بین منابع و عوامل طرح را موجب شود و بهره‌وری بهینه از منابع را به مرور تحقق بخشد. از طرفی بخش نظارت و كنترل حركت بسامان را تضمین خواهد كرد.
وجود برنامه‌های فرادستی نظیر چشم‌انداز ۲۰ ساله و همچنین ارائه سند تحلیلی طرح جامع مسكن، كمك شایانی در تدوین طرح جامع توسعه ساخت و ساز صنعتی مسكن خواهند بود.
مشخص شدن اهداف راهبردی در قالب چشم‌انداز ۲۰ساله و تدوین دورنمای میان‌مدت مسكن در قالب سند تحلیلی طرح جامع مسكن كه بر پایه برنامه چشم‌انداز تنظیم شده است، می‌تواند راهگشای تدوین طرح جامع توسعه صنعتی ساخت مسكن باشد.
● انبوه‌سازی، ارزان‌سازی و ساخت‌وساز صنعتی
گلوگاه اولیه در مورد انبوه‌سازی و ساخت‌وساز صنعتی بحث‌های نظری است. با توجه به اینكه منابع و تالیفات وسیعی در كشورهای پیشرفته بر اساس دستاورد‌های حاصل از بازسازی و تحولات اجتماعی و توسعه علم و فناوری تهیه شده است، كمترین اقدام می‌تواند جمع‌آوری، ترجمه و در دسترس قرار دادن این منابع باشد. متاسفانه اقدام موثری در این مورد انجام نشده و از این منظر در كشور ما حتی در رابطه با تعریف مفاهیم اساسی در عرصه‌های یاد شده، اجماع وجود ندارد. بنابراین بحث‌های نظری در این زمینه در عمل بسیار نادر بوده و به فراموشی سپرده شده است.
برای مثال انبوه‌سازی تنها مقوله‌ای كمی نیست تا بتوان براساس تعداد و ابعاد، آن را تعریف كرد. انبوه‌سازی در عرصه مسكن، ظرفیت‌های بالقوه جدید و قابل تاملی را عرضه می‌كند. مسائل مرتبط با این پدیده تاكنون مورد تجزیه و تحلیل قرار نگرفته و نقاط مبهم فراوانی وجود دارد كه باید تشریح و تدقیق شود و حداقل در مبانی آن، وحدت‌نظر و اجماع حاصل شود.
انبوه‌سازی در اولین پیام خود، روش ساخت را ارائه می‌كند. روش ساخت انبوه، روش صنعتی است. این مفهوم در تمام عرصه‌ها بدیهی و روشن بوده زیرا هرگاه به تولید انبوه اشاره شود به طور قطع مراد از آن فارغ از كمیت تولید، صنعتی بودن آن است. بحث ارزان‌سازی و ساختمان ارزان‌قیمت یا سیستم ساخت ارزان‌قیمت باید از هم تفكیك شود.
ارزان‌سازی همواره به عنوان گرایشی عام به كاهش قیمت تمام شده در تمام روش‌های ساخت‌وساز، از جایگاه مهمی برخوردار است و در زمره اصلی‌ترین وظایف دست‌اندركاران ساخت‌وساز محسوب می‌شود. اما ساختمان ارزان‌قیمت عرصه تلاش دیگری است.
● ضریب پیشنهادی توسعه صنعتی ساخت‌وساز
تدوین برنامه‌ای جامع و درازمدت كه متضمن توسعه پایدار در عرصه ساخت‌وساز صنعتی باشد، باید با نگاهی همه سویه، زیرساخت‌های لازم را برای تحقق ابعاد كمی و كیفی توسعه فراهم كند. بدیهی است چنین برنامه‌ای نیازمند همكاری گروه زیادی از كارشناسان و برنامه‌ریزان متخصص در امر مسكن است و زمان قابل توجهی را به خود اختصاص خواهد داد. اما در شرایط حاضر و به عنوان شروع در برخورد با برنامه‌ای با موضوع ساخت صنعتی مسكن برنامه میان‌مدت (كه به طور معمول در كشور ما محدوده‌های زمانی در حدود ۵سال را دربرمی‌گیرد)، موردنظر قرار گرفته است. خوشبختانه برنامه‌های فرادستی نظیر چشم‌انداز ۲۰ساله، چارچوب كمی و كیفی توسعه را در عرصه‌های مختلف تدوین كرده، این مهم نقش تعیین‌كننده‌ای در تنظیم برنامه‌های بخشی ایفا می‌كند. این برنامه‌های راهبردی نه تنها كمك شایانی به برنامه‌ریزان می‌كند، بلكه از تلاش‌ها و فعالیت‌های موازی در این زمینه نیز جلوگیری خواهد كرد.
طرح جامع مسكن موضوع بند «ج» ماده ۳۰قانون برنامه چهارم توسعه كه سند تحلیلی آن توسط وزارت مسكن تهیه شده و در حال بررسی در هیات‌دولت است، اگرچه نیازمند رفع برخی نكات ضعف است، اما به لحاظ تعاریف كلی با توجهی كه نسبت به برنامه‌های فرادستی مبذول داشته از اعتبار لازم برخوردار بوده و قابل اتكا است.
ضریب توسعه صنعتی ساخت‌وساز از جمله ضرایب توسعه پایدار است. این ضریب در‌حال‌حاضر در بعضی كشورهای پیشرفته بیش از ۴۰درصد شده است.
این ضریب در كشور ما معین نشده، اما با توجه به مفهوم واقعی از ساخت‌وساز صنعتی، می‌توان گفت این شاخص بسیار جزئی است و با توجه به اهداف موردنظر سند چشم‌انداز ۲۰ساله كه كشور را در آن زمان توسعه‌یافته ارزیابی می‌كند و با توجه به بررسی‌های انجام شده، درنهایت سال ۱۳۹۷ برای همترازی با شرایط كنونی كشورهای پیشرفته انتخاب و محاسبات كمی براساس آن تنظیم شد.
با تعریفی كه از ساخت و ساز صنعتی حاصل شد، اگر ضریب توسعه صنعتی موجود در كشور را در حال حاضر ۲درصد در نظر بگیریم و حركت افزایش ضریب توسعه صنعتی موجود در كشور را در سال ۱۳۸۵ معادل یك‌درصد و پس از آن را به صورت خطی در نظر بگیریم برنامه افزایش ضریب توسعه صنعتی از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۷ سالانه ۳۷درصد خواهد بود كه در مجموع از سال ۱۳۸۵ تا پایان سال ۱۳۸۹ ضریب رشد ۳درصد در نظر گرفته شده است.
حال در صورتی كه تسهیم این ضریب را در شهر و روستا به ترتیب زیر در نظر بگیریم، كمیت ساخت و ساز صنعتی قابل تعریف خواهد بود. ساخت و ساز صنعتی در شهر، ۴۵درصد كل ساخت و ساز صنعتی و ساخت و ساز صنعتی در روستا ۵۵درصد كل ساخت و ساز صنعتی است.
توضیح آنكه چون ساخت و ساز مسكن روستایی (ساخت ارزان و ایمن) عرصه‌ای دشوار، پیچیده و تخصصی است و در زمره مهم‌ترین چالش‌های جامعه مهندسی و حرفه‌ای محسوب می‌شود. از این رو، بدون كمك صنعت و فناوری روز هیچ‌گاه چنین امر مهمی به درستی تحقق نخواهد یافت. به ناچار لازم است ضریب بیشتری به روستاها اختصاص داده شود.
● برنامه كمی احداث صنعتی مسكن
با توجه به مفروضات یادشده و ابعاد كمی الگوی میان‌مدت مطرح شده در طرح جامع مسكن، تغییرات كمی در عرصه ساخت صنعتی مسكن در جداول ۱، ۲ و ۳ ارائه شده است.
بر این اساس، مسكن احداث شده تا پایان سال ۱۳۸۹ به ۳۹۰میلیون مترمربع خواهد رسید كه ۲۵۲میلیون مترمربع آن نوساز خواهد بود. دستیابی به كمیت‌های یادشده نیاز به بسترسازی و آماده كردن زیرساخت‌های زیاد دارد كه توسعه در بازار مصرف ساخت و ساز صنعتی (ایجاد تقاضای موثر) در كنار توسعه ظرفیت عرضه در ساخت و ساز صنعتی از جمله آنها است.
در كنار آن لازم است توسعه زیرساخت‌های نظری توسعه صنعتی ساخت و ساز محقق شود. توسعه در عوامل اصلی ساخت و ساز صنعتی از دیگر عواملی است كه طی آن نیروی كار، تجهیزات، ماشین‌آلات و خطوط تولید، مواد مصالح و خدمات، فناوری و نظام ساخت و برنامه‌ریزی و مدیریت، توسعه خواهد یافت.
● پیشنهادی برای رفع اضطرار در وضع حال
برای رفع مشكلات كنونی و بهبود شرایط ساخت و ساز، فعالیت‌های مختلفی باید انجام شود كه شناسایی تمام واحدهای تولیدی (اعم از بخش دولتی و غیردولتی) سرمایه‌گذاران، فناوران، مدیران و نخبگان فنی و معتقد به توسعه صنعتی ساخت در یك فراخوان عمومی و تشكیل بانك اطلاعاتی مربوط، از آن جمله است.
تعریف پروژه‌های فنی و اجرایی برای مراجع یاد شده در سقف ظرفیت‌های تولیدی آنها و ایجاد تعهد در قراردادهای واگذاری اراضی دولتی (اعم از مشاركتی یا سایر موارد) از دیگر فعالیت‌هایی است كه باید انجام شود.
● تبیین و تصویب راهبردهای متوجه دولت
متاثر از وظایف حاكمیتی در راستای توسعه صنعتی ساختمان در كنار تبیین و تمیز حیطه مسوولیت‌های مرتبط با توسعه صنعتی ساخت و ساز برای هر یك از دستگاه‌های دخیل در موضوع نیز ضروری به نظر می‌رسد. رفع فوری خلا‌ها و ابهام‌های موجود در زمینه فهرست بهای مرتبط با پیمان‌های ساخت صنعتی از ناحیه سازمان و تعیین مرجع صلاحیت‌دار دولتی برای رتبه‌بندی سازندگان صنعتی ساختمان در كشور در كنار تعیین مرجع صلاحیت‌دار دولتی برای به‌روزرسانی اطلاعات انواع فناوری‌‌های ساخت صنعتی به منظور ارائه به سرمایه‌گذاران بخش ساختمان نیز نقش تعیین‌كننده‌ای در این زمینه دارد.
اعطای وام‌های خرید مسكن از طریق سازندگان صنعتی به مصرف‌كنندگان در كنار توقف ساخت‌وسازهای سنتی در شهرهای جدید و تكلیف و جایگزین كردن شیوه ساخت به روش صنعتی و انجام اصلاحات یا تدوین نظام فنی و اجرایی كشور با راهبرد ساخت صنعتی نیز برای تحقق اهداف، ضروری است.
هماهنگ شدن نظام مهندسی، شهرسازی و معماری كشور با راهبرد توسعه صنعتی ساخت در سیاستگذاری‌ها، تدوین آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های مربوط در كنار ایجاد مدیریت واحد، هماهنگ و یكپارچه برای اعمال وظایف حاكمیتی مترتب بر ساخت صنعتی ساختمان در كشور از دیگر اقدام‌های ضروری تحقق اهداف در این فرآیند است.
ضمن آنكه اصلاحات فوری و ضربتی در طرح جامع مسكن و لحاظ برنامه‌ها و راهبردهای ساخت صنعتی در این طرح ضروری است.
از آنجا كه كشور ما در معرض سوانح و بلایای طبیعی قرار دارد و تنها مرجع مصلح و ابزار مناسب بازسازی مناطق آسیب‌دیده كارخانه‌های تولیدی پیش‌ساخته با فناوری‌های روز محسوب می‌شوند، از این رو، امر یاد شده باید مورد عنایت ویژه ستادهای مقابله با حوادث غیرمترقبه قرار گیرد و با برنامه‌ریزی، این نوع كارخانه‌ها را با حمایت‌های مستمر به ارائه خدمات فوری در زمان حوادث آماده كنند.
اجرای سیاست‌ها و برنامه‌های مطرح شده در مورد اصلاح شرایط كنونی از جمله نكات كلیدی و بنیادین توسعه ساخت‌و‌ساز صنعتی است.
در كنار آن لازم است برخی سیاست‌ها به صورت عمده مورد توجه قرار گیرد.
تحقق آرمان‌های كمی و كیفی چشم‌انداز ۱۴۰۴ تنها با توسعه صنعتی ساخت‌وساز امكان‌پذیر خواهد بود كه به لحاظ زمان‌بندی، مدتی است شروع شده اما ضروری است كه این سیاست تداوم یابد.
تحقق شاخص‌های اساسی ساخت‌و‌ساز به خصوص ایمنی، بدون توسعه صنعتی ساخت‌و‌ساز امكان‌پذیر نخواهد بود.
بررسی آثار مخرب حوادث طبیعی اخیر هشداری به جامعه حرفه‌ای كشور است.
ادامه شرایط موجود ساخت‌و‌ساز و اتكا به نظام‌های نظارتی در فرآیند كنترل كیفی راه‌حل قطعی و نهایی نیست و موجب اتلاف منابع ملی است.
از سوی دیگر، توسعه ساخت‌و‌ساز روستایی در شرایط بحرانی است. ساختمان ارزان و ایمن كه مشخصه ساختمان روستایی است، در زمره چالش‌های مهم و پیچیده جامعه مهندسی است و این مهم بدون بهره‌گیری از ظرفیت‌های صنعتی و فناوری نوین و بدون حضور متخصصان كارآزموده امكان‌پذیر نخواهد بود.
چشم‌انداز ۱۴۰۴، كشور را توسعه‌یافته تصویر می‌كند و یكی از ضرایب توسعه پایدار، ضریب ساخت‌و‌ساز صنعتی است، در واقع اصلی‌ترین ماموریت بخش ساخت‌و‌ساز افزایش ضریب ساخت‌و‌ساز صنعتی است.
در شرایطی كه این ضریب در كشورهای پیشرفته بین ۲۰ تا ۸۰درصد است، در كشور ما بسیار ناچیز بوده و بدیهی است تحقق چشم‌انداز در ۱۴۰۴ شرایط امروز را بحرانی تصویر می‌كند.
توسعه صنعتی ساخت‌وساز نیازمند نگاه سیستمی به ساخت‌وساز است. در‌حال‌حاضر فناوری‌های قابل توجهی در كشور مورد استفاده قرار می‌گیرند اما فقدان نگاه سیستمی باعث شده كه محصول كار، فاقد سیستم ساخت شفاف و معتبر باشد.
اگر در رابطه با معضلات مبتلا به ساخت‌و‌ساز كشور كند‌و‌كاو كنیم، می‌توان نتیجه گرفت كه بخش طراحی ما مجهز به نرم‌افزارها و دانش روز است اما فقر اصلی در بخش ساخت است.
بخش اجرا با مشكلات فراوانی درگیر است. نیروی كار سنتی و غیرمتخصص، روش‌های ساخت ناكارآمد و...، در مجموع می‌توان گفت پروژه‌ها آنگونه نیستند كه بر كاغذ نقشه‌ها تصویر شده‌اند.
در عمل و در عرصه اجرا، اهداف طراحی تحقق نمی‌یابد. زلزله بم پیام مهمی برای جامعه مهندسی كشور دارد و آن اینكه ساختمان‌های جدید روی نقشه‌ها ایمن هستند. اما در عمل ایمنی تامین نشده است و در واقع، نظام‌های نظارتی برای تامین اهداف طراحی كافی نیست.
توجه به شاخص‌های اساسی ساخت‌وساز در حوزه مسوولیت طراحی سیستم است، در طراحی ساختمان خرد نمی‌توان توجه به شاخص‌های اساسی ساخت‌وساز را مطالبه كرد.
تحقق شاخص‌های اساسی منوط و مربوط به توسعه طراحی دومرحله‌ای و توسعه ساخت‌وساز صنعتی است.
مهم‌ترین معضل ساخت‌وساز در كشور عدم تحقق شاخص‌های اساسی است. از این جهت راه‌حل منحصر به فرد یا حداقل یكی از مهم‌ترین راه‌حل‌های عبور از مشكلات ساخت‌و‌ساز توسعه صنعتی بوده و لازم است به آن توجه ویژه شود.

منبع: «هفته‌نامه برنامه»

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد