یار مهربان فراموش شده من

در خصوص جایگاه کتاب و نقش مطالعه در فراگیری و رشد انسان سخن بسیار گفته شده است. در احادیث و روایات اسلا می که از پیامبر(ص) و ائمه معصوم(ع) به یادگار رسیده است از کتاب، آموختن و مرتبه اهل دانش به نیکی یاد شده است و کتاب به بوستان علما تشبیه شده است.
بی گمان پیدایش کتابخانه ها در توسعه و پیشرفت زندگی بشر عامل مهم و تاثیرگذاری بوده است. با نگاهی گذار به پیشینه فرهنگی و تاریخ تمدن شکوهمند ایران، این نکته به خوبی آشکار می شود که نیاکان ما همواره در امر کتاب و کتابخوانی پیشگام و پیشتاز بوده اند و در دوران هایی که غرب در ظلمت جهل و خرافات روزگار می گذرانید در شرق و به ویژه در ایران کتابخانه هایی با کتب فراوان و مراجعین متعدد وجود داشت که علا وه بر تامین نیازهای مراجعه کنندگان به این کتابخانه ها، حتی علوفه اسبان آنها نیز تامین شده بود و بدین صورت است که در کنار این کتابخانه ها و در اعصاری که به کتاب اهمیت داده شده است مشاهیر و نوابغ بزرگی قد برافراشته اند و بررونق کشور از جهات گوناگون همت گماشته اند و بالعکس.
جهان غرب در پی رنسانس که نتیجه بهره مندی دانشمندان غرب از شرق (به ویژه جهان اسلا م) بود، خود را از چنگال سیاه قرون وسطی رهایی بخشید و با ترجمه کتاب های دانشمندان مسلمان مانند ابن سینا، ابوریحان بیرونی و ... و احداث کتابخانه هایی جهت استفاده عموم، راه حرکت به سوی آینده را هموار نمود. این امر در حالی صورت پذیرفت که متاسفانه در شرق حکام نالا یق با عدم درایت و بی کفایتی های خود از درک ضرورت های انکارناپذیری همچون حمایت از کتاب و کتابخانه و اهل کتاب غافل ماندند و حتی برای آن که مردم را در جهل نگاه دارند، از بستن کتابخانه ها نیز فروگذار نکردند، و به تدریج زمینه عقب ماندگی و سقوط علل خویش را فراهم کردند.
امروزه نقش ویژه کتابخانه در توسعه و پیشرفت جوامع برکسی پوشیده نیست. کتابخانه ها در جهان امروز ضمن ارتقای سطح آگاهی کلیه اقشار جامعه، به عنوان محیطی امن برای گذران بخشی از اوقات فراغت آدمی به مفیدترین شکل ممکن معرفی و شناخته شده است و نقش غیر قابل انکار در سرنوشت افراد جامعه، بیش از هر زمان دیگری مورد توجه و تاکید قرار گرفته است. چنان که کتابخانه در زندگی اشخاص نقش یک نقطه عطف را داشته است. به عنوان مثال جک لندن نویسنده نامدار و خالق آثاری همچون «سپید دندان»، «تهیدستان» و «آوای وحش» در سال های نوجوانی در جریان یک سرقت، هنگامی که در حال فرار از دست پلیس بوده است، برای رهایی و پنهان کردن خود به کتابخانه ای پناه می برد و در آن جا ضمن سرگرم شدن با رمان «رابینسون کروزوئه» به مطالعه علا قمند شده و رفته رفته با مطالعه بیشتر و حضور مداوم در کتابخانه مسیر زندگی خود را تغییر داده و به یکی از مفاخر و نویسندگان بزرگ جهان تبدیل می شود.
در حال حاضر در جوامع پیشرفته هزینه احداث، نگهداری و توسعه کتابخانه ها از طریق حمایت های مردمی و کمک های موسسات بزرگ خدماتی و صنعتی صورت می پذیرد. این امر بیانگر این نکته است که مردم این جوامع به کارکرد مثبت کتابخانه ها در تعالی جامعه وقوف یافته اند و در سایه چنین حمایت های گسترده وهمه جانبه ای کتابخانه هایی با مساحت بسیار زیاد و کتاب و امکانات بسیار فراوان در این کشورها ایجاد شده است که ارقام و آمار آنها برای ما خیلی خیلی عجیب و شگفت آور به نظر می رسد. در کشور ما آمار و ارقام نشانگر این واقعیت شایان توجه است که پس از پیروزی انقلا ب اسلا می در ایران بر شمار کتابخانه های کشور نیز افزوده شده است. بخش قابل تاملی از این کتابخانه در مساجدی تاسیس شده است که در دوران انقلا ب به عنوان کانون اجتماع مردم، همواره پاسخگوی نسل جوانی بوده است که عطش دانستن داشته، نسلی که در جستجوی هویت خویش و ارتقای آگاهی های خود، عاشقانه به مطالعه و فراگرفتن روی آورد.
این اشتیاق شورانگیز در سال های نخست پیروزی انقلا ب علا وه بر مساجد به مدارس و دانشگاها نیز سرایت نمود و در این اماکن موجب تحولی کیفی در امر کتاب ها و کتابخانه ها شد، البته با افزایش سریع جمعیت در ۲ دهه اخیر و توسعه کلا ن شهرها، نباید از این واقعیت غفلت ورزید که در حال حاضر تعداد کتابخانه به نسبت جمعیت و مسافت هر کتابخانه نسبت به متقاضیان عضویت از چندان وضعیت مطلوب و مناسبی برخوردار نیست. این امر زمانی نگران کننده تر می شود که بخواهیم کتابخانه های شهرستان ها و روستاها را نیز مورد بررسی قرار دهیم.
همچنین توسعه مفهوم کتابخانه در عصر نوین و بهره گرفتن کتابخانه ها از انواع وسایل ارتباط جمعی، آموزش سمعی و بصری و فرآورده های تازه تکنولوژی، این شکاف عمیق را در جامعه ای که هنوز کتابخانه به شکل سنتی آن در هر شهر و دیار پا نگرفته است، نمایان می سازد.
اصلا ح مساله ای به نام کتابخانه و تلا ش در جهت فراگیر شدن آن در سرزمینی که در هر کوچه آن چند بقالی هست، اما در هر محله آن یک کتابخانه نیست! نیازمند اهتمام تمامی اقشار جامعه می باشد و بدون شک در این مسیر از دولت یا نهادهای متولی این امر به تنهایی کاری ساخته نیست.
● جلب مشارکت های مردمی
و اما برای جلب مشارکت مردم و حضور شکوهمند و تعیین کننده آنها در صحنه تاسیس و اداره کردن این کتابخانه ها، نکات متعددی می بایست مورد توجه قرار گیرد. به عبارت دیگر این موضوع می بایست با توجه به امکانات و مقتضیات زمانی و مکانی به عنوان یک «پروژه ملی» در قالب طرح های کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت برنامه ریزی و با بسیج و هماهنگی توان کلیه نهادها، وزارتخانه ها و موسسات به مورد اجرا گذاشته شود.
نخستین مرحله در امر گسترش مشارکت های مردمی، جلب توجه آحاد جامعه نسبت به موضوع اهمیت توسعه کتابخانه ها و تجهیز و سامان دهی این مراکز است که این امر می بایست از طریق اطلا ع رسانی به وسیله رسانه های گروهی و برگزاری جلسات حضوری میسر گردد. بی گمان وسایل ارتباط جمعی به ویژه رسانه های دیداری و شنیداری در ایجاد نگرش مثبت درباره این موضوع و بیان ضرورت و جایگاه ارزنده آن می توانند نقش شایسته ای ایفا نمایند.
فرهنگ اسلا می «وقف» که احیای آن در سال های پس از انقلا ب بیشتر مورد توجه قرار گرفته است، می تواند راهگشای تاسیس کتابخانه های بسیاری گردد. ناگفته نماند که تاکنون هر گاه سخن از فرهنگ وقف به میان آمده است، هیچ گاه موضوع تاسیس کتابخانه ذکر نشده است! فرهنگ سازی و فراهم آوردن بستر مناسب جهت تولد یک پدیده و ادامه حیات آن از جمله اموری است که نیاز به زمان افزون تری دارد. گاه چنین حرکتی پس از بیست یا سی سال، کمتر یا بیشتر نتیجه می دهد. البته اگر تمامی جوانب به دقت بررسی و سنجیده شده باشد.
اداره کردن کتابخانه ها توسط مردم بی گمان نیازمند یک سلسله آموزش های علمی می باشد. این آموزش ها می بایست از طریق اساتید مسلم و فرهیخته ای صورت پذیرد که به راستی به دانش کتابداری آگاهی و اشراف کافی داشته باشند. (متاسفانه در حال حاضر گروهی از کتابداران شاغل در سطح کتابخانه های کشور مشغول به کار هستند که علیرغم طی دوره کتابداری در دانشگاه های کشور و فارغ التحصیل شدن در این رشته ، از دانش و توان لا زم در این خصوص برخوردار نیستند و گناه این ماجرا را غالبا عدم کارایی دانشگاه ها و فقدان بنیه علمی این مراکز می دانند.)
● فرهنگ اهدای کتاب
فرهنگ اهدای کتاب به کتابخانه ها می بایست مورد تشویق قرار گیرد. امروزه در بسیاری از کشورهای جهان این فرهنگ جا افتاده است که مردم به جای نگهداری کتاب در منزل آن را به کتابخانه ها هدیه نمایند تا امکان استفاده عموم از آن میسر گردد. (یکی از محققان آلمانی که به دنبال یک کتاب از آلمان به ایران سفر کرده بود و در نهایت صاحب کتاب حاضر نشده بود کتاب را از کتابخانه شخصی خود به او امانت بدهد در مصاحبه با یکی از مطبوعات داخلی از وجود چنین کتابخانه هایی در ایران ابراز شگفتی کرده بود!)
در به کارگیری افراد یا واگذاری مراکز به اشخاص یا گروه ها، همواره باید این نکته را در نظر داشت که امکان نفوذ افراد سودجو و فرصت طلب را نادیده نگیرند.
چه بسا که برخوردهای نامناسب، سو»استفاده ها و مسائلی از این قبیل به چنان افتضاحی بینجامد که موجب خدشه دار شدن جایگاه کتابخانه در انظار عمومی و سلب اعتماد مردم گردد. با موضوع کتابخانه و مشارکت مردم در اداره آن نباید ساده انگارانه برخورد کرد.
در شرایطی که ارائه خدمات از سوی کتابداران تحصیل کرده، وضعیت چندان مطلوبی ندارد، چگونه می توان چنین امری مهمی را به افراد ناوارد و یا دارای اطلاعات اندک سپرد؟!
اگر مراد از این طرح رفع تکلیف و ارایه یک سری آمارهای رشد کمی باشد، شاید طرح مذکور در کوتاه مدت موفق به نظر برسد اما یقینا در بلند مدت به شکست فاحشی منجر خواهد شد و اعتبار و آبروی برگزارکنندگان آن را به یغما خواهد سپرد.
نظارت بر کیفیت و نحوه انجام امور نباید به فراموشی سپرده شود. همچنین در انتخاب افرادی که برای اداره امور کتابخانه ها برگزیده می شوند می بایست دقت کافی صورت پذیرد تا این افراد، در زمینه تحصیل نیز از سابقه ارزنده ای برخوردار باشند.
جلب مشارکت های مردمی نیازمند برخوردی صمیمانه و مردمی است. در حالی که سیستم برواکراتیک بیمار محصولی جز مانع تراشی و ناراضی کردن مخاطب نمی تواند داشته باشد. اگر کادرهای اداری مرتبط با موضوعی کاملا توجیه نشده باشند و افراد دردمند و متعهدی در این دوره ها وجود نداشته باشد، بدیهی است که امور روال طبیعی خود را طی نخواهد کرد.
کمپانی های بزرگ در کشورهای توسعه یافته برای موفقیت پروژه های خود همواره از جامعه شناسان و روان شناسان بهره جسته و نظرات آنها را در پیشبرد امور لحاظ می نمایند.
یکی از شیوه های جلب مشارکت های مردمی در این زمینه می تواند مراجعه به این کارشناسان باشد که با دید عمیق علمی و شناخت روحیات، فرهنگ، عرف هر منطقه و سایر خصوصیات، می توانند روش های شایان توجهی را ارایه نمایند و نسبت به شیوه های نادرست هشدار دهند.
مساجد، مدارس، کارخانه ها، ادارات دولتی، موسسات خصوصی، بیمارستان ها و بسیاری از سازمان ها می توانند تامین کننده فضای لازم جهت احداث کتابخانه باشد. به علاوه در هر یک از این مکان ها افراد علاقمند به کتاب و کتابخوانی وجود دارند که شناسایی آنها می تواند نخستین گام در پی ریزی یک کتابخانه مردمی در محله یا منطقه ای باشد.
● کتابخانه های شخصی
طی بررسی های به عمل آمده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حال حاضر تعداد بسیار زیادی «کتابخانه شخصی» در کشور وجود دارد که با توجه به علاقمندی صاحبان این کتابخانه ها، در صورت شناسایی و مذاکره با آنان می توان طلیعه امیدبخشی در گسترش کتابخانه های مردمی داشت.
برخی از این کتابخانه ها متعلق به کسانی می باشد که خود از شخصیت های علمی و فرهنگی کشور هستند و با پیشنهاد خرید خانه آنها و نامگذاری کتابخانه به نام آنها زمینه و رغبت آنها را جهت اهدای کتابهایشان به کتابخانه مذکور جهت استفاده عموم جامعه فراهم آورد.
استفاده از اشخاص «بازنشسته» و دعوت از آنان برای همکاری در امر اداره کتابخانه ها یکی از نکات بسیار قابل توجه است. بسیاری از افراد بازنشسته با توجه به اوقات فراغت فراوان و نیاز آنان به فعالیت بیشتر و احساس دلتنگی آنها از روزمرگی ها، بسیار از چنین دعوتی استقبال خواهند کرد و از آنجا که این افراد دارای سواد و تجربه کافی می باشند و اشخاصی دنیا دیده و سرد و گرم چشیده هستند و نظر به حس پدرانه یا مادرانه ای که نسبت به جوانان و نوجوانان دارند، می توانند در امور محول شده بسیار موفق ظاهر شوند.
انتشار کتاب، نشریه و جزواتی که دربرگیرنده اطلا عاتی پیرامون کتاب، اهمیت کتابخوانی و ارزش راه اندازی کتابخانه باشد می تواند به عنوان گام مثبت دیگری در جهت گسترش این فرهنگ و جلب مشارکت های مردمی تلقی گردد. ارایه گزارش از برپایی کتابخانه های مشارکتی و کارهای تازه و جذابی که در این زمینه صورت پذیرفته است، اشتیاق سایر مردم را برای همراهی و همکاری در این زمینه افزون تر خواهد کرد.
● توجه به کودکان و نوجوانان
یکی از مسایل پراهمیتی که نباید نادیده گرفته شود، توجه به کودکان و نوجوانان است. اگر با این گروه از افراد جامعه هنگامی که به کتابخانه ها مراجعه می کنند، برخورد مناسب و دلپذیری صورت گیرد یقینا این امر موجب جذب آنان خواهد شد و امید به فردا و گسترش همکاری های دو جانبه را افزایش خواهد داد.
در حال حاضر متاسفانه بسیاری از کتابخانه ها در مناطق مختلف از پذیرفتن کودکان و نوجوانان به عنوان عضو کتابخانه شانه خالی می کنند و به عناوین مختلف درخواست آنان را نادیده می گیرند که این امر می تواند به خاطره ناخوشایند در ضمیر آنان مبدل شود و آنان را برای همیشه از مراجعه به کتابخانه یا مشارکت در تاسیس کتابخانه بازدارد.
شوق حضور در کتابخانه و احترام به حفظ اموال و دارایی این مراکز باید از سنین بسیار پایین و دوران کودکی، به خردسالا ن آموزش داده شود.
ضرورت تاسیس کتابخانه ها توسط مردم و حمایت از آن می بایست از دوران تحصیلا ت ابتدایی تا دانشگاه در دروس دانش آموزان و دانشجویان گنجانده شود تا این نکته به عنوان یک اصل بدیهی و نیاز جامعه در ذهن افراد به صورت ملکه درآید.
حضور شخصیت های برجسته کشور در جلسات راه اندازی یا هنگام افتتاح این کتابخانه و تقدیر رسمی آنان از اشخاصی که در اداره امور کتابخانه ها همکاری و مشارکت می کنند، می تواند درجه اهمیت این کار را در نظر مردم ارتقا بخشد و آنان را نسبت به ادامه این راه دلگرم تر نماید. باید این نگرش در تمام آحاد جامعه پدید آید که تاسیس، نگهداری و اداره کتابخانه یک وظیفه ملی و شرعی است و برای رسیدن به آینده ای روشن تر همه افراد جامعه باید با تمام توان خود در این راه گام نهند و از موانع و مشکلا ت احتمالی موجود در این طریق نهراسند.

نویسنده : منوچهر بیرالوند

منبع : روزنامه مردم سالاری