پوشش زن در ادیان الاهی

پوشش و عفاف از آن جهت كه یك امر فطری است و برای حیات اجتماعی انسان ضرورت دارد، در ادیان و مذاهب الاهی دارای جایگاه خاصی است. تمام ادیان آسمانی، حجاب و پوشش را بر زن واجب و لازم شمرده‏اند و جامعه بشری را به سوی آن فراخوانده‏اند؛ زیرا حیا و لزوم پوشش به طور طبیعی در نهاد زنان به ودیعت نهاده شده و احكام و دستورهای ادیان الاهی هماهنگ و همسو با فطرت انسانی تشریع شده است.
بر اساس اصل لزوم هماهنگی و تناسب آفرینش و قانونگذاری،۱ خداوند لباس و پوشاك را در لابلای نعمت‏های بیكرانش به بشر ارزانی داشت‏۲ و اشتیاق درونی زنان به «حجاب» را با تشریع قانون پوشش مستحكم ساخت تا گوهرِ هستی «زن» در صدفِ پوشش صیانت گردد و جامعه از فرو افتادن در گرداب فساد و تباهی نجات یابد. بدون تردید جهان بینی و انسان شناسی هر فرهنگ و مكتب، نقش اساسی و مهمّی در انتخاب نوع و كیفیت پوشش دارد.۳ بر اساس جهان‏بینی ادیان الاهی كه انسان خلیفه خداوند و مركز و محور جهان هستی است و رسالت كسب معرفت و تهذیب نفس و اصلاح جامعه را بر دوش دارد و حیاتش در جهان آخرت نیز ادامه دارد، باید جسم زن و چشم مرد پوشیده گردد تا غرایز شهوانی مهار و كنترل شود و استعدادهای معنوی و عقلانی بشر در پرتو رهیافت‏های فطری و هدایت‏های وحیانی شكوفا گردد. گرچه انتخاب لباس و پوشاك برآیند اندیشه و اراده آدمی است، ولی بر بینش و اراده انسانی نیز تأثیر می‏گذارد و می‏تواند به عنوان زمینه‏ساز تعالی یا انحطاط فردی و اجتماعی نقش آفرینی نماید.
در آیین زرتشت، یهود، مسیحیت و اسلام - كه این مقاله به بررسی آنها می‏پردازد - حجاب بر زنان امری لازم بوده است. كتاب‏های مقدس مذهبی، دستورات و احكام دینی، آداب و مراسم و سیره عملی پیروان این ادیان چهارگانه، بهترین شاهد و عالی‏ترین گواه بر اثبات این مدعاست.
● حجاب در آیین زرتشت‏
نخستین مردمی كه به سرزمین ایران آمدند، آریایی‏ها بودند. آنان به دو گروه عمده «مادها» و «پارس‏ها» تقسیم می‏شدند. با اتّحاد مادها، دولت «ماد» تشكیل شد. پس از مدّتی پارس‏ها توانستند دولت ماد را از بین ببرند و سلسله‏های هخامنشیان، اشكانیان و ساسانیان را بنیانگذاری كنند. پژوهش‏ها نشان می‏دهد كه زنان ایران زمین از زمان مادها كه نخستین ساكنان این دیار بودند، دارای حجاب كاملی، شامل پیراهن بلند چین‏دار، شلوار تا مچ پا و چادر و شنلی بلند بر روی لباس‏ها بوده‏اند.۴ این حجاب در دوران سلسله‏های مختلف پارس‏ها نیز معمول بوده است.۵ بنابر این، در زمان بعثت زرتشت و قبل و بعد از آن، زنان ایرانی از حجابی كامل برخوردار بوده‏اند. برابر متون تاریخی، در همه آن زمان‏ها پوشاندن موی سر و داشتن لباس بلند و شلوار و چادر رایج بوده است و زنان هر چند با آزادی در محیط بیرون خانه رفت و آمد می‏كردند و همپای مردان به كار می‏پرداختند، ولی این امور با حجاب كامل و پرهیز شدید از اختلاطهای فسادانگیز همراه بوده است.
جایگاه فرهنگی پوشش در میان زنان نجیب ایران‏زمین به گونه‏ای است كه در دوران سلطه كامل شاهان، هنگامی كه خشایارشاه به ملكه «وشی» دستور داد كه بدون پوشش به بزم بیاید تا حاضران، زیبایی اندام او را بنگرند، وی امتناع نمود و از انجام فرمان پادشاه سر باز زد و به خاطر این سرپیچی، به حكم دادوَران، عنوان «ملكه ایران» را از دست داد.۶
در زمان ساسانیان - كه پس از نبوت زرتشت است - افزون بر چادر، پوشش صورت نیز در میان زنان اشراف معمول شد. به گفته ویل دورانت پس از داریوش، زنان طبقات بالای اجتماع، جرأت نداشتند كه جز در تختِ روانِ روپوش دار از خانه بیرون بیایند و هرگز به آنان اجازه داده نمی‏شد كه آشكارا با مردان آمد و رفت كنند. زنان شوهردار حق نداشتند هیچ مردی حتی پدر و برادرشان را ببینند. در نقش‏هایی كه از ایران باستان بر جای مانده است، هیچ صورت زنی دیده نمی‏شود و نامی از ایشان نیامده است.۷
تجلیّات پوشش در میان زنان ایران چنان چشم‏گیر است كه برخی از اندیشمندان و تمدن‏نگاران، ایران را منبع اصلی ترویج حجاب در جهان معرفی كرده‏اند.۸
از آن‏جا كه مركز بعثت «اشو زرتشت» ایران بوده است و آن حضرت در زمینه اصل حجاب و پوشش زنان در جامعه خویش كمبودی نمی‏دیده است، با تأیید حدود و كیفیت حجاب رایج آن دوران، كوشید تا با پندهای، خود ریشه‏های درونی حجاب را تعمیق و مستحكم نموده، عامل درون را ضامن اجرا و پشتوانه استمرار و استواری حجاب معمول قرار دهد.
به پند و اندرزهای «اشوزرتشت» بنگرید تا تلاش وی برای تعالی و آموزش مبانی حجاب و بیان لزوم توأم نمودن حجاب ظاهری با عفّت باطنی، روشن‏تر شود؛ او می‏فرماید:
ای نوعروسان و دامادان!... با غیرت، در پی زندگانیِ پاك‏منشی بر آیید... .ای مردان و زنان! راه راست را دریابید و پیروی كنید. هیچ گاه گردِ دروغ و خوشی‏های زودگذری كه تباه كننده زندگی است، نگردید؛ زیرا لذّتی كه با بدنامی و گناه همراه باشد، همچون زهر كشنده‏ای است كه با شیرینی درآمیخته و همانند خودش دوزخی است. با این گونه كارها، زندگانی گیتی خود را تباه مسازید. پاداش رهروان نیكی، به كسی می‏رسد كه هوا، هوس، خودخواهی و آرزوهای باطل را از خود دور ساخته، بر نفس خویش چیره گردد و كوتاهی و غفلت در این راه، پایانش جز ناله و افسوس نخواهد بود.
فریب خوردگانی كه دست به كردار زشت زنند، گرفتار بدبختی و نیستی خواهند شد و سرانجامشان خروش و فریاد و ناله است.۹
گفتنی است كه در دین زرتشت، لباس یا كیفیت خاصی برای حجاب زنان واجب نشده است؛ بلكه لباس رایج آن زمان كه شامل لباس بلند، شلوار و سرپوش - یعنی چادر یا شنلی بر روی آن - بوده است، مورد تقریر و تنفیذ قرار گرفته است. هر چند كه استفاده از سِدرِه و كُشتی - لباس مذهبی ویژه زرتشتیان - توصیه شده است.۱۰ البته بر هر مرد و زن واجب است كه هنگام انجام مراسم عبادی و نیایش، سر خود را بپوشاند. بنا به گفته مؤبد «رستم شهرزادی» پوشش زنان باید به گونه‏ای باشد كه هیچ یك از موهای سرِ زن از سرپوش بیرون نباشد. در خرده اوستا، به طور صریح چنین آمده است: «نامی زت واجیم، همگی سر واپوشیم و همگی نماز و كریم بدادار هورمزد؛۱۱ یعنی همگان نامی ز تو بر گوییم و همگان سر خود را می‏پوشیم و آن گاه به درگاه دادار اهورمزدا نماز می‏كنیم». بر اساس آموزه‏های دینی، یك زرتشتی مؤمن، باید از نگاه ناپاك به زنان دوری جوید و حتی از به كارگیری چنین مردانی خودداری كند. در اندرز «آذربادماراسپند» مؤبد موبدان آمده است: «مرد بدچشم را به معاونت خود قبول مكن‏۱۲».
پوشش موی سر و داشتن نقاب بر چهره، پس از سقوط ساسانیان نیز ادامه یافته است. به این نمونه بنگرید: پس از فتح ایران، هنگامی كه سه تن از دختران كسری‏، شاهنشاه ساسانی را برای عمر آوردند، شاهزادگان ایرانی همچنان با نقاب، چهره خود را پوشانده بودند. عمر دستور داد تا پوشش از چهره بر گیرند تا خریداران پس از نگاه، پول بیشتری مبذول دارند. دوشیزگان ایرانی خودداری كردند و به سینه مأمور اجرای حكم عمر مشت زده، آنان را از خود دور ساختند. عمر بسیار خشمناك شد؛ ولی امام علی(ع) او را به مدارا و تكریم آنان توصیه فرمود.۱۳
● حجاب در آیین یهود
همه مؤرخان، از حجاب سخت زنان یهودی سخن گفته‏اند۱۴. ویل دورانت می‏گوید: گفت‏وگوی علنی میان ذكور و اِناث، حتّی بین زن و شوهر از طرف فقهای دین ممنوع گردیده بود.... .دختران را به مدرسه نمی‏فرستادند و در مورد آنها كسب اندكی علم را به ویژه چیز خطرناكی می‏شمردند. با این همه، تدریس خصوصی برای اِناث مجاز بود.۱۵ نپوشاندن موی سر خلافی بود كه مرتكب آن را مستوجب طلاق می‏ساخت.۱۶ زندگی جنسی آنان، علی‏رغمِ تعدد زوجات، به طرز شایان توجّه ، منزّه از خطایا بود. زنان آنان، دوشیزگانی محجوب، همسرانی كوشا، مادرانی پُرزا و امین بودند و از آن‏جا كه زود وصلت می‏كردند، فحشا به حدّاقل تخفیف پیدا می‏كرد.۱۷
بدون تردید مبنای حجاب در شریعت یهود، آیات تورات بود كه بر حجاب تأكید می‏نمود. كاربرد واژه «چادُر» و «برقع» كه به معنای روپوش صورت است، در آن آیات، كیفیت پوشش زنان یهودی را نشان می‏دهد. تورات تشبه مرد و زن به یكدیگر را نهی نموده، می‏گوید:متاع مرد بر زن نباشد و مرد لباس زن را نپوشد؛ زیرا هر كه این را كند، مكروه «یَهْوَه» خدای تو ست.۱۸ بی‏حجابی سبب نزول عذاب معرفی شده است؛
خداوند می‏گوید: از این جهت كه دختران صهیون متكبرند و با گردن افراشته و غمزات چشم راه می‏روند و به ناز می‏خرامند و به پای‏های خویش خلخال‏ها را به صدا می‏آورند* بنابراین خداوند فَرْق سر دختران صهیون را كَلْ خواهد ساخت و خداوند عورت ایشان را برهنه خواهد نمود* و در آن روز، خداوند زینت خلخال‏ها و پیشانی‏بندها و هلال‏ها را دور خواهد كرد* و گوشوارها و دستبندها و روبندها را * و دستارها و زنجیرها و كمربندها و عطردان‏ها و تعویذها را * و انگشترها و حلقه‏های بینی را * و زخوت نفیسه و رداها و شال‏ها و كیسه‏ها را * و آینه‏ها و كتان نازك و عمامه‏ها و برقع‏ها را * و واقع می‏شود كه به عوض عطریّات، عفونت خواهد شد و به عوض كمربند، ریسمان و به عوض موی‏های بافته، كَلی و به عوض سینه‏بند، زنّار پلاس و به عوض زیبایی، سوختگی خواهد بود * مردانت به شمشیر و شجاعانت در جنگ خواهند افتاد * و دروازه‏های وی، ناله و ماتم خواهند كرد و او خراب شده، بر زمین خواهد نشست.۱۹
افزون بر موارد فوق، در كتاب مقدس، وجوب پوشاندن موی سر۲۰ لزوم پرهیز از زنان فریبكار و بیگانه‏۲۱، نهی از لمس و تماس‏۲۲ و واژه چادر۲۳، نقاب‏۲۴ و برقع‏۲۵ آمده است؛ به عنوان نمونه در مورد عروس یهودا می‏خوانیم: پس رخت بیوكی را از خویشتن بیرون كرده، برقعی به رو كشیده و خود را در چادری پوشید و به دروازه عینایم كه در راه تمنه است، بنشست.۲۶
در «تلمود» اصلی‏ترین كتاب فقهی كه به گفته ویل‏دورانت، اساس تعلیم و تربیت یهود۲۷ است، نیز بر لزوم پوشاندن سر از نامحرمان، لزوم سكوت زن و پرهیز از هرگونه آرایش برای سایر مردها۲۸، پرهیز از نگاه زن به مردان بیگانه، ۲۹ اجتناب از نگاه مرد به زنان نامحرم‏۳۰ و لزوم پرهیز از هر امر تحریك‏آمیز،۳۱ تأكید شده است.
برابر حكم سخت‏گیرانه تلمود، اگر رفتار زن فضیحت‏آمیز باشد، شوهر حق دارد او را بدون پرداخت مبلغ كتوبا(مهریه) طلاق دهد و زنانی كه در موارد زیر به رفتار و كردار آنها اشاره می‏شود، ازدواجشان باطل است و مبلغ كتوبا (مهریه) به ایشان تعلّق نمی‏گیرد؛ زنی كه از اجرای قوانین دینی یهود سرپیچی می‏كند و فی‏المثل بدون پوشاندن سرِ خود، به میان مردان می‏رود، در كوچه و بازار پشم می‏ریسد و با هر مردی از روی سبك سری به گفت‏وگو می‏پردازد. زنی كه در حضور شوهر خود، به والدین او دشنام می‏دهد و زن بلند صدا كه در خانه با شوهر خود به صدای بلند درباره امور زناشویی صحبت می‏كند و همسایگانِ او می‏شنوند كه چه می‏گوید.۳۲
برخورد حضرت موسی(ع) با دختران شعیب كه به آنان فرمود تا پشت سر او حركت كرده، از پشت سر، او را به منزل پدرشان هدایت كنند، و نیز سیره عملی یهودیان مبنی بر استفاده از چادر و برقع و روبند، تفكیك و جدا بودن محل عبادت زنان از مردان در كنیسه، ناشایسته شمردن اشعاری كه در تمجید زیبایی زنان سروده شده است و ایراد خطابه توسط زنان از پشت پرده، بیانگر كیفیت شدید و سخت‏گیرانه حجاب نزد یهودیان است.
● حجاب در آیین مسیحیت‏
مسیحیت نه تنها احكام شریعت یهود در مورد حجاب را تغییر نداد، بلكه قوانین شدید آن را استمرار بخشید و در برخی موارد، قدم را فراتر نهاد و با سخت‏گیری بیشتری وجوب حجاب را مطرح ساخت؛ زیرا در شریعت یهود، تشكیل خانواده و ازدواج امری مقدس محسوب می‏شد و طبق نوشته ویل دورانت، در سن بیست سالگی اجباری بود؛۳۳ اما از دیدگاه مسیحیت قرون اوّلیه، تجرّد، مقدس شمرده می‏شد.۳۴ بنابر این مسیحیت، برای از بین بردن زمینه هرگونه تحریك و تهییج، زنان را به صورت شدیدتری به رعایت كامل پوشش و دوری از هر گونه آرایش و تزیین فراخواند. برابر متون تاریخی، چادر و روبند، برای همگان - حتّی برای خاتون‏های اشراف - ضروری بود و در اعیاد نیز كسی آن را كنار نمی‏گذاشت؛ بلكه با طلا و نقره و پارچه‏های زربفت آن را تزیین می‏نمودند و حتّی برای تفریح نیز با حجب و حیای كامل در مجالس انس و یا گردش‏هایی دور از چشم نامحرمان، شركت می‏جستند.
انجیل در موارد فراوان، بر وجوب حجاب و پوشش تأكید و پیروانش را به تنزّه از اِعمال شهوت و عفاف فراخوانده است؛ در انجیل می‏خوانیم: همچنین زنان پیر در سیرت متقی باشند و نه غیبت‏گو و نه بنده شراب زیاده، بلكه معلمات تعلیم نیكو* تا زنان جوان را خِرَد بیاموزند كه شوهر دوست و فرزند دوست باشند* و خرداندیش و عفیفه و خانه‏نشین و نیكو و مطیع شوهران خود كه مبادا كلام خدا متهم شود*۳۵
در «كتاب مقدس» در مورد لزوم آراستگی به حیا و كنار نهادن آرایش ظاهری چنین آمده است: همچنین زنان، خویشتن را بیارایند به لباسِ مزّین به حیا و پرهیز؛ نه به زلف‏ها و طلا و مروارید و رختِ گران‏بها* ...زن با سكوت به كمال اطاعت تعلیم گیرد* و زن را اجازت نمی‏دهم كه تعلیم دهد یا بر شوهر مسلّط شود؛ بلكه در سكوت بماند*۳۶
همچنین ای زنان، ...* و شما را زینت ظاهری نباشد از بافتن موی و متحلّی شدن به طلا و پوشیدن لباس * بلكه انسانیت باطنی قلبی در لباس غیر فاسد، روح حلیم و آرام كه نزد خدا گرانبهاست * زیرا بدین گونه زنان مقدسه در سابق نیز كه متوكل به خدا بودند، خویشتن را زینت می‏نمودند.۳۷
افزون بر موارد پیشین، «عهد جدید» نیز لزوم پوشاندن موی سر، به ویژه در مراسم عبادی،۳۸ لزوم سكوت به ویژه در كلیسا،۳۹ با وقار و امین بودن زن ۴۰و نهی از نگاه ناپاك به بیگانگان را خاطرنشان ساخته، می‏گوید: كسی كه به زنی نظر شهوت اندازد، همان دم، در دل خود با او زنا كرده است * پس اگر چشم راستت، تو را بلغزاند، قلعش كن و از خود دور انداز؛ زیرا تو را بهتر آن است كه عضوی از اعضایت تباه گردد، از آن كه تمام بدنت در جهنم افكنده شود*۴۱
دستورات دینی پاپ‏ها و كاردینال‏های مسیحی كه بر اساس آن پوشاندن صورت الزامی و تزیین موی سر و آرایش آن و تنظیم آنها در آیینه و سوراخ نمودن گوش‏ها و آویختن گلوبند، خلخال، طلا و دستبند قیمتی، رنگ نمودن مو و تغییر صورت ظاهری ممنوع بود، شدت بیشتری رانشان می‏دهد.۴۲
در مورد سیره عملی زنان مسیحی، دائرهٔ المعارف لاروس می‏گوید: دین مسیحی، برای زن، خِمار را باقی نهاد؛ وقتی وارد اروپا شد، آن را نیكو شمرد. زن‏ها در كوچه و وقت نماز، خمار داشتند. در قرون وسطی، خصوصاً قرن نهم، خمار رواج داشت. آستین خمار، شانه زن را پوشیده، تقریباً به زمین می‏رسید. این عادت تا قرن سیزدهم باقی بود.۴۳
ویل دورانت نیز در مورد سیره عملی زنان مسیحی چنین می‏نویسد: ساق پای زنان چیزی نبود كه در ملأ عام و یا رایگان به چشم خورد.... البسه بانوان در مجالس تورنه، موضوع مهمّی برای روحانیون بود كه كاردینال‏ها، درازی جامه‏های خواتین را معیّن می‏كردند. هنگامی كه كشیشان چادر و روبند را یكی از اركان اخلاقیات عیسوی دانستند، به دستور زن‏ها، چادرها را از مشمش ظریف و حریر زربفت ساختند... .۴۴
تصویرهایی كه از پوشاك مسیحیان و زنان اروپا به جا مانده، به وضوح حجاب كامل زنان را نشان می‏دهد.۴۵
● حجاب در آیین اسلام‏
بدون شك، پوشش زن در برابر مردان بیگانه، یكی از ضروریات دین اسلام است. قرآن كریم می‏فرماید: «و به بانوان باایمان بگو چشم‏های خود را فروپوشند و عورت‏های خود را از نگاه دیگران پوشیده نگاه دارند و زینت‏های خود را، جز آن مقداری كه ظاهر است، آشكار نسازند و روسری‏های خودرا بر سینه خود افكنند و زینت‏های خود را آشكار نسازند؛ مگر برای شوهرانشان، پدرانشان، پدر شوهرانشان، پسرانشان، پسران همسرانشان، برادرانشان، پسر برادرانشان، پسر خواهرانشان، زنان هم‏كیششان، كنیزانشان و مردان سفیهی كه تمایلی به زنان ندارند و كودكانی كه از امور جنسی بی‏اطلاعند و پاهای خود را بر زمین نكوبند تا زینت‏های پنهانشان آشكار شود و همگی به سوی خداوند توبه كنید ای مؤمنان؛ باشد كه رستگار شوید».۴۶ افزون بر آن، در آیات دیگر، پوشیدگی كامل اندام،۴۷ نیك و شایسته، با وقار و بدور از تحریك سخن گفتن و دوری از آرایش‏های جاهلیت نخستین،۴۸ توصیه شده است.
در روایات نیز پوشیدن جامه بدن‏نما و نازك نزد نامحرم‏۴۹، آرایش و استعمال عطر در خارج از خانه‏۵۰، اختلاط فساد برانگیز زن و مرد۵۱، دست دادن و مصافحه با نامحرم‏۵۲و تشبه به جنس مخالف ۵۳ منع شده است و مردان با غیرت،۵۴ به هدایت و كنترل همسر و دختران، عفّت نسبت به زنان مردم‏۵۵ و دوری از چشم‏چرانی توصیه شده‏اند.
پس معلوم شد كه تفاوت اساسی حجاب اسلامی با حجاب ادیان گذشته، در این است كه اسلام وجوب پوشش زنان را متناسب با شئونات انسان، با تعدیل و نظم مناسب و به دور از افراط و تفریط، سهل‏انگاری مضرّ یا سخت‏گیری بی‏مورد به جامعه بشری ارزانی داشته است. حجاب اسلامی همچون حجاب مورد توصیه پاپ‏ها، به معنای حبس زن در خانه یا پرده‏نشینی و دوری از شركت در مسایل اجتماعی نیست؛ بلكه بدین معناست كه زن در معاشرت خود با مردان بیگانه، موی سر و اندام خویش را بپوشاند و به جلوه‏گری و خودنمایی نپردازد تا در جامعه، غریزه آتشین جنسی تحریك نگردد؛ بلكه در محیط خانواده، این غریزه به صورت صحیح ارضا گردد.

پی‏نوشت:
۱. روم، آیه ۳۰.
۲. اعراف، آیه ۲۷.
۳. شهید مطهری، جهان‏بینی توحیدی، ص ۷۵.
۴. جلیل ضیاءپور، پوشاك باستانی ایرانیان از كهن‏ترین زمان، ص ۱۷ - ۲۶ و ص‏۵۱، ۵۴، ۵۶..
۵. جلیل ضیاءپور، پوشاك زنان ایران، ص ۶۴ - ۱۹۴.
۶. فرهت قائم‏مقامی، آزادی یا اسارت، ص‏۱۰۶؛ تورات، باب استر، آیه ۱.
۷. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏۱، ص‏۵۵۲.
۸. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏۲، ص‏۷۸ و برتراند راسل، زناشوئی و اخلاق، ص‏۱۳۵.
۹. یسنا، ص‏۵۳، پندهای ۵ - ۸؛ به نقل از: آموزشهای زرتشت پیامبر ایران؛ رستم شهرزادی، آموزش گات‏ها، انجمن زرتشتیان، آبان ۶۷.
۱۰. «سدره» از نه پاره پارچه سفید و نازك دوخته شده و در زیر پیراهن، چسبیده به بدن پوشیده شود. سدره كه در اوستا (ستره) نامیده شده، به معنای آن نیز هست. علمای اسلام نیز برای بیان حكم حجاب از واژه ستر استفاده كرده‏اند. «كُشتی»، كمربند باریكی است كه از پشم گوسفند بافته شده و باید پیوسته آن را بر روی سدره به كمر بندند؛ مؤبد موبدان، رستم شهرزادی، دین و دانش، انجمن زرتشتیان تهران، سال ۱۳۵۷.
۱۱. خرده اوستا، فصل آفرینگان دهمان.
۱۲. سالنمای ۱۳۷۲، چاپ انجمن زرتشتیان تهران، ص‏۱۰.
۱۳. وشنوه‏ای، حجاب در اسلام، ص‏۵۹، به نقل از السیرهٔ الحلبیه، ج‏۲، ص‏۴۹.
۱۴. عبدالرسول عبدالحسن الغفّار، المرأه المعاصره، چاپ سوم، ص‏۴۰.
۱۵. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏۱۲، ص‏۶۶ .
۱۶. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏۱۲، ص‏۶۲ .
۱۷. همان، ص‏۶۳.
۱۸. تورات، سفر تثنیه، باب ۲۲، فقره ۵.
۱۹. تورات، كتاب اشعیاء نبی، باب سوم، فقره ۱۶ - ۲۶.
۲۰. تورات، سفر اعداد، باب ۵، فقره ۱۸.
۲۱. تورات، كتاب روت، باب دوم، فقره ۸ - ۱۰.
۲۲. تورات، كتاب امثال سلیمان نبی، باب ششم، فقره ۱ - ۱۰ و ۲۰ - ۲۶.
۲۳. همان مدرك، باب سوم، فقره ۱۵.
۲۴. تورات، كتاب اشعیاء نبی، باب ۴۷، فقره ۱ و ۲.
۲۵. تورات، كتاب غزل‏های سلیمان، باب ۴، فقره ۱.
۲۶. تورات، سفر پیدایش، باب ۳۸، فقره ۱۴ و ۱۵.
۲۷. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏۱۲، ص‏۳۴.
۲۸. همان، ص‏۳۱.
۲۹. همان، ج‏۱، ص‏۴۹۲.
۳۰. همان، ص‏۳۰.
۳۱. همان، ج‏۱۲، ص‏۲۸.
۳۲. راب اماكهن، گنجینه‏ای از تلمود، ص‏۱۸۶، میشناكتوبوت ۶ :۷.
۳۳. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج ۱، ص ۴۳۹.
۳۴. شایان ذكر است كه اكنون مسیحیت، ازدواج را برای تمام مسیحیان مقدس می‏شمرد و تنها آن را برای پاپ و اسقف‏های كلیسا ممنوع می‏داند.
۳۵. انجیل، رساله پولس بتیطس، باب دوم، فقره ۱ - ۶ .
۳۶. انجیل، رساله پولیس به تیموناؤس، باب دوم، فقره ۹ - ۱۵.
۳۷. انجیل، رساله پطرس رسول، باب سوم، فقره ۱ - ۶ .
۳۸. انجیل، رساله اول پولس رسول به قرنتیان، باب یازدهم، فقره ۱ - ۱۷.
۳۹. همان، باب چهاردهم، فقره ۳۴ - ۳۶.
۴۰. انجیل، رساله پولس رسول به تیموناؤس، باب سوم، فقره ۱۱.
۴۱. انجیل متی، باب اول، فقره ۲۸ - ۳۰.و باب هجدهم، فقره ۸ - ۱۰.
۴۲. دكتر حكیم الاهی، زن و آزادی، ص ۵۳.
۴۳. مهذب، زن و آزادی، ص ۶۵.
۴۴. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج ۱۳، ص ۴۹۸ - ۵۰۰، با اندكی تصرف و تلخیص.
۴۵. براون و اشنایدر، پوشاك اقوام مختلف، ص ۱۱۶.
۴۶. سوره نور (۲۴)، آیه ۳۱.
۴۷. احزاب، ۵۹.
۴۸. احزاب، آیه ۳۲.
۴۹. سنن ابی‏داوود، ج‏۲، ص‏۳۸۳.
۵۰. مجلسی، بحارالانوار، ج‏۱۰۳، ص‏۲۴۳.
۵۱. ناسخ التواریخ، ج‏۲.
۵۲. همان، ص‏۱۶۳.
۵۳. مجلسی، همان، ج‏۱۰۳، ص‏۲۵۸.
۵۴. نهج‏الفصاحه، ص‏۱۴۳.
۵۵. شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، ج‏۱۴، ص‏۱۳۸و۱۴۱.

منبع : بانک اطلاعات اخبار مجمع جهانی اهل بیت