شهر پلکانی

شهر زیبای ماسوله كه به شهر پلكانی ایران معروف است، با فرارسیدن فصل گرما میزبان هزاران گردشگر داخلی و خارجی است كه مشتاقانه برای دیدار از این معماری منحصر به فرد و همچنین هوای پاك و لطیف این منطقه سرسبز از استان گیلان به ماسوله می آیند.
ماسوله در مجاورت كوه های مرتفع شاه معلم در بستر مراتع زیبای كهنه ماسوله شكل گرفته و به دلایلی از قبیل زلزله، توفان، سرمای شدید و بیماری های خاص مردم در محل امروزی استقرار یافته اند. جغرافیای طبیعی و جنگل های انبوه و شیب تند زمین و مشرف بر ۲ رودخانه سینی روبار و خلدشت روبار (ماسوله روخان) است با هوای مطبوع و معتدل تابستانی و به نسبت سرد زمستانی. سرمای شدید كهنه ماسوله و آب و هوای شرجی فومنات، مردم خلاق و هنرمند و سختكوش آن زمان را مجبور كرد تا به فكر تسخیر طبیعت و ایجاد معماری در بستر شیب دار جدید مكشوفه خویش، فضاهای معماری را در حداقل زمین مسطح با شیب تند بنا كنند. بدین ترتیب بادستان هنرمند مردم این خطه و با بهره گیری از دانش و حكمت بومی محلی، این معماری پلكانی به عنوان مركزدادوستد كالای حكومت های محلی همجوار خلق شد. برخی از قدما معتقدند آن چیزی كه موجب زمین گیرشدن مهاجران كهنه ماسوله به ماسوله فعلی شد، وجود مقبره امامزاده عون ابن محمد ابن علی(ع) و آغاز توسعه آبادی جدیدی در دل جنگل و كوهستان است. شكوفایی اقتصادی ماسوله به عنوان مبادی ورودی و خروجی كالا ، قرن ها ادامه یافت تا این كه با ساخت جاده های شوسه این شكوفایی از رونق افتاد. پس از استقرار حكومت پهلوی اول بود كه مردم ماسوله و متمكنان، مهاجرت خویش را آغاز و اكثر خانه های آن خالی از سكنه شد و این موضوع موجب تخریب ۴۵ درصدی این شهر شد اما آنچه باقی مانده است به لطف حضور مستمر ساكنان بومی ماسوله است و اگر امروز ماسوله زنده است به واسطه تلاش بی نظیر تعداد محدود ساكنان بومی است كه با روشن كردن چراغ زندگی در زیرسقف مسطح پلكانی معماری موجود این شهر را شهره عام و خاص كرده اند. البته تلاش مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان گیلان را در طول سال های اخیر نباید نادیده گرفت.
«ماسوله را با تمام ظرافت و اجزای معماری و شهرسازی آن باید با بستر جغرافیایی و بارفرهنگی و تاریخی و در قالب یك واحد شهری تعریف كرد چرا كه پدیده های كالبدی ماسوله، مجرد و جدای از محتوای محیطی و فرهنگی آن نیست.
ماسوله فقط یك واحد كالبدی نیست كه از كنار هم قراردادن تعدادی خانه و مغازه و با یك هندسه معین به وجود آمده باشد بلكه یك واحد جغرافیایی زنده است كه تاروپود كالبد ساخت و سازها با پیكره جغرافیایی طبیعی محیط آن پیوند عمیق دارد. ماسوله با ارگ بم، تخت جمشید، تخت سلیمان، گنبد سلطانیه و صدها اثر تاریخی ارزشمند كشور و همچنین با صدها مناطق خوش آب و هوا و زیبای كشور مانند: كلاردشت، دیلمان و تالش اختلاف فاحش دارد لذا بررسی، مطالعه و تعریف و ارائه طرح های ویژه برای ماسوله باید در قالب شهر تاریخی ماسوله باشد.
عده ای عقیده دارند كه در قرن سوم هجری آقاسیدجلال الدین اشرف (برادرزاده امام رضا(ع) كه هم اكنون در شهر آستانه اشرفیه دفن شده است) در جریان گذر از راه طارم، عون بن علی(ع) ـ امام زاده مدفون در ماسوله ـ را كه از همراهانش بود و به شدت مجروح شده بود هنگام ورود به ماسوله در محل فعلی به چوپانی سپرد و سفارش كرد كه پس از مرگ او را در همانجا به خاك بسپارند، رفته رفته بومیان ساكن جنگل كه به چوپانی مشغول بودند در اطراف قبر او خانه هایی بنا كردند و با مهاجرت اهالی كهنه ماسوله و استقرار در جوار مقبره امامزاده این معماری بی نظیر پلكانی بوجود آمد و در طول یك هزارسال اخیر مردمانی از نقاط مختلف و به دلایل مختلف به منطقه ماسوله كوچ كردند؛ مردمانی از خراسان، كردستان و آذربایجان.
به گزارش روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گیلان در سال ۱۳۵۴ از سوی دفتر فرهنگ و هنر سابق، ماسوله با شماره ۱۰۹۰ ثبت و در فهرست آثار تاریخی ایران قرار گرفت.
در سیمای ظاهری منطقه عمومی ماسوله ۳ تیپ چشم انداز در معرض دید بازدیدكنندگان قرار می گیرد كه شامل چشم انداز جلگه ای، چشم انداز كوهپایه ای و چشم انداز كوهستانی است. ماسوله به دلیل قرارگرفتن در ارتفاع و موقعیت بدیع كوهستانی از آب و هوای مطبوع ییلاقی برخوردار است، آمار متوسط سالانه دما حدود ۱۰ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ۸۴ درصد و میزان بارندگی سالانه ۷۸ میلیمتر و میزان بارش برف ۷۰۰ میلیمتر در سال است.
در ماسوله بیش از ۶۰ روز یخبندان و بیش از ۱۵۰ روز بامه غلیظ سپری می شود. ماسوله در مسیر مستقیم، ۷۰ كیلومتر با ساحل فاصله دارد و چون در میان دریا و كوهستان است همیشه یك جریان مبادله هوایی در آن برقرار است. به عبارتی دالان طبیعی هوایی میان دره كوهستان در تونل طبیعی دره مملو از جنگل و پوشش گیاهی ماسوله جریان دارد.
● جلوه های معماری
عناصر تشكیل دهنده شهر تاریخی ماسوله مولود انسان و طبیعت بوده و با بهره گیری از ویژگی زیست محیطی و طبیعی و رویش جنگل و گیاه در مجاورت آب های سطحی و عبور رودها و تشكیل آبشارهای متعدد، موجب شد ماسوله كنونی شكل گیرد. محیطی مركب از ساختمان، گذرگاه، حیاط، باغچه و مغازه كه فضای زیستی و طبیعی و معیشتی را در كنار هم با هندسه ای تعریف شده یك شكل پلكانی افسانه ای به خود گرفته است.
ماسوله دارای ۴ محله قدیمی اصلی به نام های مسجدبر، خانه بر، اسدمحله و كشه سر و محله جدیدی به نام ریحانه بر است. بازار ماسوله در گذشته بیش از ۴۰۰ مغازه داشته كه در حال حاضر همه آنها فعال نیستند. این بازار در ۴ طبقه و معماری آن به شكل نعل اسبی به طرف جلگه فومنات آغوش باز كرده و قلب شهر محسوب می شود.
شبكه فاضلاب آن از ۴ شاخه اصلی الگوی شهری تشكیل شده كه با رشته های فرعی برای دفع فاضلاب تأسیسات شهری مرتبط بوده و به رودخانه پایین دست می ریزند. حمل و نقل همه كالاها و وسایل معیشتی مردم، از قدیم الایام تا به حال با چارپایان و گاری های دستی (فرغون) صورت می گیرد.
● پشت بام خانه پایین، حیاط خانه بالایی
در امتداد عوارض طبیعی بستر صخره ای منطقه، خانه ها و مغازه ها در كنار هم همچون نگینی این معماری متصل و پلكانی را تشكیل داده اند و پشت بام خانه پائین حیاط خانه بالایی است. نخستین آپارتمان سازی با چوب و خشت و كاه را می توان در ماسوله در ۴ طبقه دید اما اكثر خانه ها ۲ طبقه اند كه طبقه پائین از مصالح سخت و طبقات بالایی از خشت و چوب ساخته شده اند.
در طرح ساخت اعیانات، رعایت حسن همجواری، ارتباط با خیابان ها و تعبیه دالان ها و بهره گیری از نور خورشید و جهت دهی سریع آب های سطحی و باران مدنظر واقع شده است.
در زمان های دور در ماسوله، به دلیل موقعیت استراتژیكی اش نایب الحكومه مستقر بوده كه بعدها به بلدیه یا شهرداری تبدیل شده و در نگاه مردم، شهرداری باید پاسخگوی همه مطالبات روزمره شان باشد و به عبارتی دقیقاً مانند شهرهای بزرگ اروپا، شهرداری متولی شهر است. در سال ۱۳۱۰ مقدمات تأسیس شهرداری در ماسوله فراهم شد. ساختمان شهرداری در زمان مرحوم میرزا یوسف شبان، والی فومنات در ۹۰ سال پیش در ماسوله ساخته شد و نخستین شهردار، حسن خان جوازی نام داشت.ماسوله در دوره مشروطیت دارای مدرسه بوده و نخستین مدرسه رسمی در سال ۱۲۹۰ شمسی در زمان قاجاریه از سوی شخصی به نام شیخ علی طالقانی تأسیس شد كه در ادامه كار مصادف با نهضت جنگل شد. در سال ۱۲۹۳ شمسی نخستین مدرسه دولتی به نام مدرسه «ایمان» در ماسوله آغاز به كار كرد و كلاس های اول تا چهارم دبیرستان در آن برپا شد. در حال حاضر ماسوله دارای دبستان و مدرسه راهنمایی است و به دلیل مهاجرت مردم، دبیرستان این شهر در سال ۱۳۷۳ تعطیل شد.اداره آمار در سال ۱۳۰۸ به سرپرستی شخصی به نام مرزبان در ماسوله شروع به كار كرد و تا سال ۱۳۵۶ فعالیت داشت. اداره دارایی ماسوله نیز در سال ۱۳۰۴ تأسیس و در سال ۱۳۳۶ برچیده شد و نخستین رئیس دارایی این شهر دریابیگی نام داشت.
تربیت بدنی در سال ۱۳۳۸ در ماسوله تشكیل شد و با یك سالن پینگ پنگ و یك سالن كشتی شروع به كار كرد و در سال ۱۳۶۰ منحل شد و سرانجام در سال ۶۹ مجدداً شروع به فعالیت كرد. در حال حاضر ماسوله دارای یك زمین فوتبال و یك سالن ورزشی با ۳۰۰ متر زیربنا است كه مورد بهره برداری قرار می گیرد.
اداره پست ماسوله نیز در سال ۱۲۹۵ دایر شد و شخصی به نام محمدباقر كریمی مسئولیت آن را بر عهده گرفت. این دفتر اكنون نیز دایر است. مخابرات شهر ماسوله در سال ۱۳۱۶ با مسئولیت فردی به نام حسین مریخ شروع به كار كرد كه بعدها تلفن مغناطیسی و پس از آن سیستم مایكروویو VHF با یكصد شماره برپا شد و از سال ۱۳۷۱ مجهز به دستگاه ۲۵۶ شماره ای دیجیتالی شد. از سال ۸۱ نصب سپر برای پوشش دادن BTS تلفن همراه با تغییر سیستم رادیویی در زیر قله كله قندی ماسوله آغاز و در سال ۸۱ مورد بهره برداری قرار گرفت.
بهداری در سال ۱۳۲۲ در ماسوله تأسیس شد و بعدها به صورت درمانگاهی با یك پزشك و ۲ بهورز و یك مامای محلی اداره می شد. در سال ۷۳ یكی از افراد خیر ماسوله به نام سیدطاهر روحانی نسبت به ساخت ساختمان مركز بهداشتی، درمانی ماسوله در ۳ طبقه اقدام كرد كه در سال ۷۴ از سوی وزیر بهداشت و درمانی وقت گشایش یافت و هم اكنون مورد استفاده قرار می گیرد.
امنیه شهر ماسوله در سال ۱۲۱۷ تأسیس و در سال ۱۳۲۹ قمری دارای محكمه صلحیه (دادگاه بخش) شد و اكنون به صورت پاسگاه نیروی انتظامی فعالیت دارد.
تعاونی زنان نیز در ماسوله در سال ۱۳۷۴ در ۲ طبقه با زیربنای ۲۰۰ مترمربع ساخته شد و هم اكنون گروهی از زنان ماسوله در آن عضو هستند. همزمان با انقلاب مشروطیت و تقویت روحیه آزادی خواهی به همت مرحوم حاج زین العابدین روستا و مرحوم سیدداود علوی، كتابخانه عمومی ماسوله با هزار جلد كتاب خطی تأسیس و بعد از مدتی تعطیل شد. در سال ۱۳۴۰ دوباره كتابخانه ای به نام كتابخانه و قرائت خانه ملی ایجاد شد كه تا قبل از انقلاب دارای حدود ۴ هزار جلد كتاب بود. در سال ۱۳۷۳ اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان در راستای فعالیت های فرهنگی اقدام به ساخت مجتمع فرهنگی و كتابخانه عمومی در ۲ طبقه و با زیربنای ۷۰۰ مترمربع نمود و در ۱۹ خردادماه سال ۷۳ از سوی وزیر ارشاد وقت گشایش یافت. این كتابخانه دارای ۱۰ هزار جلد كتاب است.
ارزش های هنری ویژه شهر تاریخی ماسوله و همچنین هنرهای دستی مهم این خطه حمایت بیش از پیش مسئولان را برای بهبود وضع معیشتی مردم ماسوله می طلبد. چون نمای كلی ماسوله در دید منظر عمومی واقع است و بسان تابلوی زنده ای كه هر روز یك در آن باز و در دیگر بسته می شود، لذا خلاقیت و هنر استادكاران در نمای بیرونی ساختمان ها و پنجره ها و در ها و دولاب های داخل منازل به عیان دیده می شود.
ماسوله در خصوص نجاری صاحب سبك بوده و پنجره های اروسی آن مشبك شده با شیشه های رنگی زبانزد بازدید كنندگان آن است. تبحر در صنعت دستی فلزی و غیرفلزی قدمت چندصد ساله داشته و امروزه امرار معاش اهالی با تلاش زنان در پشت بام های آن برای تولید جوراب های پشمی و پا پوشش و لباس های پشمی و عروسك های تزئینی صورت می گیرد و تولید چموش در راسته بازار از سوی چموش دوزان كه امروز تعداد آنها از ۷۰ نفر در سال های قدیم به یك الی ۲ نفر رسیده است، حمایت بیش از پیش متولیان امر را می طلبد.
ماسوله یكی از شگفت ترین و قدیمی ترین روستاهای استان گیلان است كه از دیرزمان به دلیل وجود شگفتی های زیاد طبیعی و فضای بسیار طبیعی كوهستانی و جنگل های سرسبز، هر بیننده ای را در نخستین نگاه به یاد سردار جنگل، میرزا كوچك خان جنگلی و یاران حماسه ساز آن می اندازد.
ماسوله در شهرستان فومن قرار دارد، كه دو اثر تاریخی برجسته و ارزشمند را در خود جای داده و سالیانه خیل عظیم گردشگران را به سمت خود می كشاند، قلعه تاریخی و باستانی رودخان (قلعه رودخان).شهر تاریخی ماسوله در جنوب غربی شهرستان فومن با وسعتی به شعاع یك كیلومتر از هر طرف، در منتهی الیه غرب رشته كوه های البرز (كوه های تالش) و حد فاصل بین كوه های ماسالار كه ییلاق مشترك شهرستان های فومن و ماسال است و در عرض جغرافیایی ۱۳ ، ۹ ، ۳۷ درجه شمالی و طول جغرافیایی ۱۴ ، ۵۹ ، ۴۸ درجه شرقی در ارتفاع ۱۰۵۰ متری از سطح دریای آزاد واقع شده است. شهر تاریخی ماسوله هنوز در فهرست آثار تاریخی سازمان جهانی یونسكو به ثبت نرسیده اما تلاش برای تحقق این مهم ادامه دارد. به گفته كریم شعبانی، فرماندار فومن بزودی راه اندازی تله كابین در شهر تاریخی ماسوله در دستوركار قرار خواهد گرفت. ماسوله ای های مقیم مركز استان با تشكیل شركت تعاونی به نام گدوك قصد دارند در زمینه راه اندازی این تله كابین و نیز بخش ایجاد پاركینگ، سرمایه گذاری كنند كه البته اعتبار آن هنوز برآورد نشده و باید از نظر ریالی این برآورد انجام شود و سپس با حمایت های استاندار برای پرداخت وام سرمایه گذار، كار ساخت تله كابین انجام شود. وی ادامه داد: راه اندازی تله كابین در ماسوله در كارگروه گردشگری استان گیلان تصویب شده است.
مطمئناً با راه اندازی تله كابین، گردشگران بیشتری به ماسوله سفر خواهند كرد و این موضوع موجب رونق صنعت گردشگری این شهر و به تبعیت از آن، استان سرسبز گیلان خواهد شد.

مجتبی عابدینی

منبع : روزنامه ایران