نصف مال کودک، نصف مال بزرگسال

نام وحید نیكخواه آزاد، برای نسلی كه در دهه ۳۰ عمر خود دارند زندگی می كنند، تداعی بخش خاطره ای بسیار شیرین و در عین حال نوستالژیك است. یكی از مهم ترین سرگرمی های فرهنگی آن سال ها، مطالعه مجله كیهان بچه ها بود؛ زمانی كه هیچ نشریه دیگری برای كودكان منتشر نمی شد و كیهان بچه ها از این حیث وضعیتی منحصربه فرد داشت. آن موقع، نیكخواه آزاد كه خود جوانی بیست وچند ساله بیش نبود، سردبیری این نشریه را به عهده داشت و جدا از آن به سرودن شعر و نگارش قصه نیز می پرداخت. كودكان آن سال ها پس از گذشت ۳-۲ دهه، تبدیل به مردان و زنانی جوان شدند و نیكخواه آزاد نیز اكنون ۵۱ ساله است. سردبیری كیهان بچه ها نیز همان گونه كه از امین شریف به نیكخواه آزاد منتقل شده بود، از او نیز به داریوش نوروزی و پس از او به امیرحسین فردی انتقال یافت و دیگر نام نیكخواه آزاد بیش از هر جای دیگر در ساحت سینما مطرح شده بود، اما درونمایه مشغولیات او همچنان حوزه كودك و نوجوان بود.
كارنامه سینمایی نیكخواه آزاد، شامل عناصری متعدد است. جدا از ۲ فیلمی كه ساخته است (علی و دنی در سال ۷۹ و نصف مال من نصف مال تو در سال ۸۴)، او در مقام مشاور فیلمنامه (نان و شعر) ، تهیه كننده (نان و شعر، ننه لالا و فرزندانش، آینه، كودك و سرباز، علی و دنی، دم صبح)، مدیر تولید (گاویار، گلنار، پاتال و آرزوی كوچك، سكوت، مدرسه پیرمردها، پناهنده)، تدوین (علی و دنی، كفش های جیرجیرك دار)، ساخت آنونس (گلنار)، سرودن شعر برای فیلم (پاتال و آرزوهای كوچك) و طرح اولیه داستان (خانه در انتظار، سكوت، مدرسه پیرمردها، ایلیا نقاش جوان، علی و دنی) نیز فعالیت كرده است. جدا از این او در تلویزیون نیز كار كرده است كه از برخی از آنها می توان به كارگردانی سریال ۵ قسمتی آغوش های خالی و سریال ۱۸ قسمتی مسافران زمان و نیز تهیه كنندگی سریال هایی مثل خودرو تهران ۱۱ اشاره كرد. نیكخواه آزاد در عرصه مدیریت نهادهای سینمایی نیز فعال است آن سان كه در سال ۱۳۷۷ ریاست مجمع سینمای كودك و نوجوان را به عهده گرفت و چندی پیش نیز عهده دار مدیریت گروه كودك و نوجوان بنیاد سینمایی فارابی بود. ایده اساسی نیكخواه آزاد در سینما بر محوریت جذابیت می چرخد. او در گفت وگویی با ماهنامه فیلم (شماره ،۳۰۴ ص ۲۲)، عناصر اصلی یك اثر مطلوب سینمایی كودكانه را شامل ۴ محور انگاشته بود: «ضرباهنگ تند، حس طنز، لحظات مفرح و تحرك و اكشن» و در جایی دیگر (همین ماهنامه، شماره ،۱۹۴ ص ۶۳) نكته اصلی در باب سینمای كودك را این دانسته بود كه اولاً بچه ها از فیلم خوششان بیاید و ثانیاً فیلم، اثر سالمی باشد. به نظر می رسد تلاش عمده نیكخواه آزاد در ساخت
۲ فیلمی كه تا به حال كارگردانی كرده است، مصروف به این موارد شده باشد. فیلم علی و دنی او، ماجرای ۲ بازیگر نوجوان (یكی ایرانی و دیگری انگلیسی) است كه ناگهان درگیر یك باند قاچاق سكه های عتیقه می شوند و با كمك یكدیگر آنها را به پلیس معرفی می كنند. فیلم دوم نیز حكایت ۲ دختر است كه با كمك یكدیگر بحرانی خانوادگی را مهار می سازند. در هر دو این فیلم ها، نیكخواه آزاد به سرعت ریتم، پرتحركی و جذابیت های متكی بر طنز و تفنن عنایت داشته و در عین حال سعی كرده است سلامت كلیت كار را نیز برحسب آموزه های اخلاقی از قبیل فضیلت تعاون و همكاری، قبح پنهان كاری، ارزشمندی صداقت و... حفظ كند. اما آیا این تلاش ها توأم با موفقیت بوده است؟
علی و دنی در اكران با استقبال خوبی مواجه نشد كه البته می توان در كنار بسیاری از عوامل، بحث نحوه اكران و نیز نخستین تجربه كارگردانی فیلمساز را بدان افزود. نصف مال من نصف مال تو نیز درحال گذراندن روزهای نخست اكران است و هنوز میزان استقبال از آن به صورت عینی قابل پیش بینی نیست. اما آنچه به نظر می رسد برروی فیلم نصف مال من... سنگینی می كند، پراكندگی ایده هایی است كه با یكدیگر سنخیت لازم را پیدا نكرده اند.
به عبارت دیگر مرز بین واقعیت و فانتزی و لحن كودكانه و لحن بزرگسال در برخی از موقعیت های اثر مخدوش می شود و یكدستی كار مورد لطمه قرار می گیرد. اگر در فیلمی مثل چارلی و كارخانه شكلات سازی قرار است فانتزی محور كار واقع شود بسیاری از جنبه ها حتی محورهای عاطفی اثر نیز شامل این روند قرار می گیرد. اما در نصف مال من... چنین نیست و همین امر، قابلیت ها و امتیازهای كار را هم تحت الشعاع خویش قرارداده است. به عبارت دیگر یك جور بلاتكلیفی بر فیلم سایه انداخته است كه گاه فیلم را به سمت ملودرام سوق می دهد (آمدن بچه ها نزد عمو) و گاه به سمت فانتزی (عطسه كردن نادر سلیمانی آن سان كه تبدیل به زلزله شود) و گاه به سمت انواع دیگری از كمدی. این بلاتكلیفی در نوع پایان بخشیدن به اثر نیز مشهود است. آن سان كه موضوع دوزنه بودن پدر، یك دفعه و به شكل ناگهانی از شكل بحران تبدیل به یك شوخی و بازی ساده بین مادرها و دخترها می شود و مرد (بهرام) نیز با ابراز پشیمانی لفظی ازكارش قضیه را فیصله می دهد. درحالی كه این موضوع گره اصلی درام را در فیلم تشكیل می دهد و رهاكردنش به این صورت، باعث مخدوش شدن امتیازات اثر شده است.
فیلم نصف مال من نصف مال تو ابتدا با یك معما آغاز می شود (معمای همسان بودن پدر ۲ دختر) و البته دیری نمی گذرد كه این معما را خود فیلمساز می گشاید و مابقی ماجرا را اختصاص می دهد به پیشبرد پنهان نگه داشتن راز پدر توسط دخترانش به روندی كه بیشترین عناصر كمیك اثر حول محور آن گرد آمده است. درواقع مضمون اثر، قرار است سنگینی طنز را به سمت كمدی موقعیت سوق دهد كه تا حدی نیز روی این محور متمركز می شود، اما ظاهراً از آنجا كه مخاطب اصلی كار، قشر كودكان هستند، این تمركز به سمت انواع دیگری از خنده آفرینی ها هم كشیده شده است. برخی ازاین عناصر شكل اغراق شده ای از عادات بیانی هستند مثل به كار بردن عبارت «ووی ووی» توسط عمه بهی و یا اصطلاح بالعكس كه هم توسط سپیده به كار گرفته می شود و هم توسط مادرش مهری. برخی برگرفته از كمدی های فیزیكی هستند كه فربهی عمه و پدر از آن جمله است.بلاهت فكری نوع دیگری از طنز فیلم است كه رفتار صرافیان و واكنش عمه به او از آن جمله است. همان طور كه پیش ازاین آمد بخش قابل توجهی از كار هم به موقعیت سازی های غیرواقع گرایانه مربوط می شود (مثل صحنه دادگاه و لبخند دائمی قاضی و قافیه سازی عبارات با موتیف «به سلامتی») و البته معلوم نیست این نوع رهیافت چه تناسبی دارد با روند واقع گرایانه ای كه مثلاً در برخورد با ارجاع به فیلم كیومرث پوراحمد (خواهران غریب) در چندین نوبت و حتی اشاره به فیلم «خانه دوست كجاست» عباس كیارستمی شكل می گیرد.
فیلم در عین حال، جدا از مخاطب كودك، از جلب توجه مخاطب بزرگسال فارغ نیست. شوخی هایی كه در پس كنایه عباراتی مثل كوه و كمر و یا مهندسی آلات كشاورزی مطرح می شود از این دست است. توجه به جزئیاتی هم كه در شخصیت پردازی مهری و پروین لحاظ شده است در همین طیف قرار می گیرد. مهری (مریلا زارعی) زنی خانه دار است و پروین (شقایق فراهانی) زنی شاغل و هر یك واجد شاخصه های رفتاری هستند كه گویای موقعیت زندگی آنهاست. مثلاً مهری موقع گفت وگو با تلفن تابلوی روی دیوار را مرتب می كند اما پروین با عجله در خودكار را با دهان از بدنه آن جدا می كند و یا مهری از شنیدن خبر بارداری اش خوشحال می شود اما پروین عصبانی و یا مثلاً مهری زنی مطیع تر و سنتی است در حالی كه پروین اعتماد به نفس بیشتر و دلرحمی كمتری در قیاس با مهری دارد و در تهیه غذا نیز با مهری متفاوت است. طبعاً چنین مواردی بیشتر مورد توجه و ادراك مخاطب بزرگسال قرار می گیرد تا كودك.
روی هم رفته فیلم ضرباهنگ روانی دارد و مثلاً با استفاده از ایجازپردازی های ناشی از پیوند فصل هایی متمایز در راستای یك محور واحد (مثل تدوین موازی ۳ موقعیت پروین و دخترش، مهری و دخترش و بهرام و بهی و بهروز بر حسب پیشرفت روایت در تعریف سرگذشت چگونگی ازدواج كردن بهرام با آن ۲ زن) شكل جذابی به این ریتم بخشیده است. اما در این مسیر وقفه هایی ایجاد شده است كه حضور خانم سلیمانی بارزترین جلوه آن است ، بویژه آن كه تیپ سازی در مورد این كاراكتر شكل بسیار قطب بندی شده ای دارد و اصلاً معلوم نیست این خانم چرا این قدر روی ۲ زنه بودن بهرام و كنجكاوی پیرامون آن مصر است (درست برعكس تیپ مثبت خانم معلم كه رویه ای در آن روی دیگر سكه را در پیش می گیرد و البته باز بدون دلیل خاصی) با این حال به نظر می رسد نصف مال من نصف مال تو به دلیل برخورداری از ریتمی روان، بازی های خوب و ظرافت هایی كه در برخی موقعیت سازی های طنزآمیز و دراماتیكش وجود دارد نسبت به كار اول نیكخواه آزاد پیشرفت محسوسی به حساب می آید. اگرچه می شد با تأمل و تأنی بیشتری این پیشرفت نسبی را به سوی یك موفقیت كلی تر سوق داد.

مهرزاد دانش

منبع : روزنامه ایران