مطلوب نهایی انسان از منظر قرآن کریم

● مطلوب نهایی انسان از منظر قرآن كریم
از قرآن كریم استفاده می شود كه در یك دسته بندی كلی، مطلوب ها و آرمان های نهایی انسان به دو دسته تقسیم شده اند.۴۱ این دسته بندی بر اساس ارزش گذاری در آرمان های نهایی از دید این مكتب صورت گرفته است. دسته بندی قرآن از آرمان ها چنین است:
الف ) آرمان های سطحی:
برخی از اهداف انسانی تنها جنبه مادی دارند و انسان را از طی مسیر كمال بازمی دارند. چنین اهدافی در رفتارهای انسان، «آرمان های پست و سطحی» خوانده می شوند. قرآن كریم در این باره می فرماید: «اِعلَمُوا اَنَّمَا الْحَیَوهُٔ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَ زِینَهٌٔ وَتَفَاخُرُ بَیْنَكُمْ وَ تَكَاثُرٌ فِی الامْوَالِ وَالاَْوْلَادِ كَمَثَلِ غَیْث اَعْجَبَ الكُفّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرّاً ثُمَّ یَكُونُ حُطاماً وَ فِی الاَْخِرَهِٔ عَذَابٌ شَدیدٌ وَ مَغْفِرَهٌٔ مِنَ اللهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَیَوهُٔ الْدُّنْیَآ اِلاَّ مَتَاعُ الغُرُورِ» (حدید: ۲۰) بدانید همانا زندگانی دنیا بازیچه و سرگرمی و آرایه و فخر فروشی به یكدیگر و زیاده خواهی در مال و فرزند است; مثل بارانی است (كه گیاهی برویاند) و سرسبزی آن كشتكاران را به شگفتی آورد، سپس پژمرده و زرد گردد، آنگاه هیمه ای شود و در آخرت، شكنجه ای سخت و (نیز) آمرزشی از سوی خداوند و خشنودیی است. (ولی) زندگانی دنیا جز كالای فریب نیست.
در این آیه، سخن از صِرف میل و رغبت طبیعی نیست، بلكه سخن بر سر این است كه محبت به مظاهر شهوانی در نظر برخی از مردم چنان زیبا و بزرگ تر جلوه داده شده كه از واقعیت آن ها فراتر است و افراد آن را به صورت كمال مطلوب تصور كرده و سرگرم ظاهر طبیعت و پدیده های مادی شده اند. هدف این گونه آیات قرآن كریم سركوب كردن شعورها و آرمان های مادی نیست، بلكه در صدد است كه روشن سازد این آرمان های پیش پا افتاده و سطحی، انسان را به خود مشغول نسازد و انسان متوجه باشد كه آرمان های چالشگر دیگری نیز فراروی او وجود دارندكه باید به آن ها بنگرد و حتی باید سعی كند از این آرمان های مادی، در جهت رسیدن به آرمان های نهایی سود ببرد.
ب ) آرمان های متعالی:
برخی از خواست ها و آرمان های انسانی به جنبه روحانی و معنوی انسان توجه دارند و در واقع، با فلسفه وجودی انسان سازگاری بیش تری دارند كه از این آرمان ها با عنوان «آرمان های متعالی» یاد می شود. اهتمام قرآن كریم به بیدار كردن عقل و تقویت خواست های متعالی انسان است كه در این صورت، آدمی در راه سعادت گام خواهد گذاشت.
برای شناخت مطلوب نهایی و متعالی، لازم است كه معیارهایی برای فضیلت و برتری یك كمال ارائه شود تا بر اساس آن آرمان متعالی انتخاب گردد. در این زمینه محققان اسلامی سه معیار را برای ترجیح مطلوب نهایی از بین مطلوب های گوناگون پیشنهاد كرده اند.۴۲
اولاً) لذّت بیش تر، آرمانی بهترین است كه بیش ترین لذت و خوشی را در پی داشته باشد.
ثانیاً) لذت طولانی تر (بهترین آرمان) باید لذت بلند مدتی را در پی داشته باشد. مطلوب هایی كه لذت و خوشی كوتاه مدت در پی دارند، نمی توانند كمال مطلوب باشند.
ثالثاً) تكامل بیش تر (میزان كمالی كه به دست می آید) باید از نظر كمیّت و كیفیت بیش تر از كمال های دیگر باشد.
انسان به اقتضای طبع خود به دنبال لذت است. كمال حقیقی او نیز لذت را در پی دارد; لذتی كه بیش تر و طولانی تر از دیگر لذت هاست; لذتی كه او را به كمال متعالی نزدیك تر می كند.
اقتضای فطرت انسان كسب لذت است، هرچند انسان به بیراهه گام بر می دارد. گاهی لذت بیش تر و طولانی تر را در عصیان فرمان خداوند و خوردن از درخت ممنوعه می پندارد:
«فَوَسْوَسَ اِلَیْهِ الشَّیْطَانُ قَالَ یَا آدَمُ هَلْ اَدُلُّكَ عَلَی شَجَرَهِٔ الْخُلْدِ وَ مُلْك لاَیَبْلَی» (طه: ۱۲۰); پس شیطان وسوسه كرد، گفت:
ای آدم، آیا می خواهی تو را به درختی جاودان و سلطنتی نافرسودنی رهنمون شوم؟
و انسان به این وسیله مخالفت خدا را در پیش می گیرد و به دنبال لذت طولانی توهّمی می گردد. گاهی تكامل بیش تر را در پیروی از هوا و هوس می داند و یا گمان می برد كه به سادگی به دست می آید: «اَمْ حَسِبْتُمْ اَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّهَٔ وَلَمّا یَعْلَمِ اللهُ الَّذینَ جاهدُوا مِنْكُمْ وَیَعْلَمَ الْصَّابِرِینَ» (آل عمران: ۱۴۲); آیا گمان دارید كه شما(با ادعای ایمان) وارد بهشت می شوید، در حالی كه هنوز خداوند جهادگران و صابران شما را معلوم نساخته است.
مفسران در ذیل این آیه، فرموده اند: رسیدن به آرمان بزرگ «زندگی در بهشت» احتیاج به روش خاص و مشخصی دارد و بر اساس حدس و گمان و هوا و هوس كسی به بهشت راه پیدا نمی كند.۴۳
اما اسلام برای پیروان خود یك آرمان متعالی به نام «حقیقت» قرار داده كه عبارت است از یك چیز و آن «خداوند متعال» است.۴۴ دستورات این دین تنها برای فرار از جهنم و رسیدن به بهشت نیست، بلكه این ها در مرتبه دوم قرار دارند. چیزی كه در مرتبه اول به عنوان «هدف دور برد» یا «مأموریت» (Mission) قرار دارد «قرب به خداوند» است و همه برنامه های دین «سیر الی الله» و حركت به سوی خداوند است.
اتكا و اعتماد به خداوند در انسان نیروی قدرتمندی فراهم می آورد كه بر اساس آن، می تواند همه گرایش ها و رغبت ها، توانایی ها و مهارت های خود را بسیج كند تا به هدف متعالی خود برسد.

۴۱ـ معارف قرآن، ص ۴۲۲
۴۲ـ سید محمدحسین طباطبائی، المیزان، تهران، اسماعیلیان، ج ۱۶، ص ۲۷۴
۴۳ـ برای توضیح بیش تر ر.ك.به: مرتضی مطهری، بیست گفتار، ص ۱۷۰
۴۴ـ معارف قرآن، ص ۴۳۲ http://www.qabas.org/marefat

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان