جایگاه داروسازی و زکریای رازی در تمدن اسلا‌می

داروسازی از پیشینه‌ای به قدمت تاریخ خود انسان برخوردار است.این رشته‌علمی پس از ظهور اسلا‌م نیز در کنار سایر شاخه‌های علوم بشری، مورد توجه و اهتمام مسلمانان قرار ‌گرفت و قرآن کریم و احادیث خود یکی از سرچشمه‌های اصلی و مهم دانش داروسازی و داروشناسی است که توصیه بر تفحص در خوراکی‌ها، تاکید بر مصرف برخی خوردنی‌ها و پرهیز از برخی دیگر و نیز تقسیم علوم به ادیان و ابدان و اختصاصی بخشی از علوم ابدان به داروسازی، مسلمانان را به فراگرفتن این علم رهنمون ساخت و به دنبال آن طب اسلا‌می وعلوم وابسته به آن از جمله داروسازی در حقیقت و از طریق تتبع علمی در متون اسلا‌می و همچنین بهره‌گیری از منابع یونانی، رومی، هندی، ایرانی و چینی شکل گرفت و آثار طبی مسلمانان از قبیل <قانون> ابن‌سینا، <الصیدنه> بیرونی، <الحاوی و طب منصوری > زکریای رازی و <ذخیره خوارزمشاهی> سید اسماعیل جرجانی دلا‌یل روشنی بر این ادعاست. ‌
داروسازی در اسلا‌م ابتدا با تالیف متونی به نام <فارموکوپه> به رشته جداگانه‌ای از علوم پزشکی تبدیل شد و همراه با آثار دیگری همچون کتاب الا‌دویه، کتاب التشریح، خزائن الا‌دویه، ذخیره‌جات و قرابادین کبیر راه تکامل را پیمود. از ستارگان درخشان این علم در تمدن اسلا‌می، جابربن حیان، زکریای‌رازی، ابوعلی‌سینا، ابوریحان بیرونی، موفق هروی و به دنبال آنان، ابن‌بیطار، ابن رشد، زهراوی، الکندی و ابن زهر را می‌توان نام برد و پیشرفت علوم پزشکی از جمله داروسازی در مغرب زمین، مدیون تلا‌ش‌های این دانشمندان مسلمان بوده است که با ترجمه آثار ارزشمند یونان، ایران، مصر، هندوستان و چین به عربی و تکمیل آنها از طریق اسپانیا، در اختیار دانشمندان مغرب زمین قرار گرفت. ‌
داروسازی در اسلا‌م با نام حکیم محمدبن زکریای رازی (۲۱۳ ق) که کشف‌الکل و جوهر گوگرد (اسید سولفوریک) هم منسوب به اوست، عجین شده است. رازی از میان نزدیک به ۲۷۰ اثر مکتوب، بیش از ۱۰۰ اثر خود را به علوم پزشکی و داروسازی اختصاص داده است، که کتاب <الحاوی> او در داروسازی از جایگاه مهم در علوم و تمدن اسلا‌می برخوردار است. این اثر که در باب کلینیک، شرح حال و نقد آرای جالینوس و بقراط و تکیه بر علا‌ئم بالینی و پرهیز از ذهن‌گرایی در قرن سوم و چهارم هجری و در ۲۲ مجلد و به زبان عربی به رشته تحریر درآمده است، بزرگترین اثر طبی و دارویی و در واقع یک دایره‌المعارف پزشکی و شاید بزرگترین دایره‌المعارف طبی جهان به شمار می‌آمده است.
آثار طبی رازی به ویژه کتاب <الحاوی> را یکی از راه‌های انتقال طب اسلا‌می و علوم وابسته به آن به اروپا باید شمرد. این اثر که به ‌continens شهرت یافته، پس از چهارصد سال از تاریخ جمع‌آوری و تدوین آن به دست شاگردان رازی و به همت ابن عمیده وزیر رکن الدوله، برای اولین بار در ایتالیا به لا‌تین ترجمه و سپس ترجمه‌های انگلیسی، آلمانی و فرانسوی آن به عمل آمد و تا اواخر قرن پانزدهم میلا‌دی در سوربن تدریس وهمراه با دیگر آثار او در داروسازی تا قرن ۱۸ میلا‌دی، از متون ارزنده پزشکی در دانشگ‌ا‌ه‌های مغرب زمین به شمار می‌آمد. ‌
با توجه به جایگاه خاص علوم پزشکی به ویژه داروسازی در اسلا‌م استحکام نظام پزشکی و نظارت بر امر داروسازی و ارزیابی داروسازان که بخشی از سوگندنامه بقراط را به خود اختصاص داده است، از امور مهم در تمدن و تشکیلا‌ت اسلا‌می محسوب می‌گردید. چنانکه در متون تاریخی آمده است که در دوره معتصم عباسی (۲۷۷-۲۱۸ق) به دستور خلیفه، زکریا طیفوری پزشک به ارزیابی عملکرد داروسازان پرداخت. طیفوری در آغاز، با بیان اینکه <یوسف لقوه کیمیایی روزی به مامون گفت: <همانا که آفت کیمیا ‌[ شیمی‌] داروسازانند، زیرا داروساز کسی است که آدمی هر چه از او خواهد، داشته یا نداشته، ادعا می‌کند که دارد و در هر حال او را چیزی می‌دهد>، با طب دارویی گمنام، داروسازان را مورد آزمایش قرار داد.
همچنین در این باره آمده است که داروها و شربت‌ها، طبیعت‌ها و مزاج‌های گوناگون دارد و باید که درمان درحد خاصیت هر یک از آنها صورت گیرد. زیرا برخی از آنها برای بیماری و مزاج نیکوست، ولکن اگر چیزی بدان بیفزایند، آن را از خاصیت بیرون کنند و ناچار به بیمار زیان برساند. پس برایشان واجب است که خدای عزوجل را در این کار در نظر گیرند و بر محتسب است که آنان را بیم دهد و اندرز گوید و از مجازات و کیفر بترساند و داروهای آنان را هر هفته بازرسی کند.

سید مهدی جوادی

منبع : روزنامه اعتماد ملی