نفحه‏ای دیگر بیامد، هوش باش

نمی‏دانم آیا شما هم در زمره کسانی هستید که روزه را یک تکلیف و کار بر گردن آمده، می‏دانند و ماه رمضان را ماهی چون ماه‏های دیگر؛ با این تفاوت که این ماه سی یا بیست و نه روز تشنگی و گرسنگی و محرومیت‏های دیگر است که باید به هر روی با آن کنار آمد و به پایان رسیدنش را به انتظار نشست؟ باشد که شما از این دست نباشید؛ زیرا پندار ایشان باطل و نشانه بی‏معرفتی نسبت به حقیقت روزه و عظمت ماه رمضان است. بی‏شک نمی‏توان درباره ماهی که منسوب به خدای تعالی و تاج افتخار دیگر ماه‏هاست، چنین دیدگاه ناقصی داشت. بر ماست که اندکی تأمل کنیم؛ هم در این گونه باورها و هم در چگونه سپری کردن روزها و شب‏های این ماه خجسته و عزیز که بهترین روزها و روشن‏ترین شب‏هایند. این ماه، با دامن آکنده از رحمت و آمرزش و برکت خدا به ما روی می‏آورد و چون به آخر می‏رسد، کوله‏باری بزرگ از گناهان ما را با خود می‏برد. ماه رمضان، آن اندازه در نزد پروردگار قرب و منزلت دارد که به خاطرش درهای بهشت را به روی بندگان گنه‏کار می‏گشایند و درهای جهنم را مسدود می‏کنند و بر خواب و بیداری ما در این ماه، ثواب و پاداش می‏نویسند. پس چشم‏ها را باید شست و جور دیگر باید دید؛ ماه رمضان را. ماه رمضان اگر چه یک ماه است، اما تفاوت آن با ماه‏های دیگر بسیار است و نه تنها حقیقت آن که ظاهرش نیز ما را به وضعیتی دیگرگون و غیر آن چه دراوقات دیگر هستیم، فرا می‏خواند. این ماه در واقع، «خلاف آمدِ عادتِ»۱ گذشت روزها و هفته‏ها و ماه‏های هر سال است و فرصتی برای کام طلبیدن و کسب جمعیت کردن. می‏پرسی چگونه؟ می‏گویم خُرده‏ای معرفت و اندکی همت و چشم طمعی به لطف باری‏تعالی می‏خواهد تا بی‏خبر و نابرخوردار از بهره‏های آسمانی این ماه، آن را پشت سرنگذاریم و با دلی پر از حسرت و دریغ، بدرودش نگوییم. پس بیایید:
۱) روبه سوی خدا، عقب‏گرد کنیم؛
آدمی ترکیبی است از جسم و جان که جسمش از خون و گوشت و... است و جانش از عقل و روح و عاطفه و وجودش میدان کشمکش و جدال میان نیکی‏ها و بدی‏هاست. گاه با افکار متعالی و اعمال نیک و الهی هم‏ردیف ملائکه قرار می‏گیرد و گاهی از پرتگاه شهوات و لغزش‏ها به فروترین مراتب حیوانیت سقوط می‏کند. در این افتادن‏ها و برخاستن‏ها، آن چه ضرور می‏نماید، وجود پنجره‏ای است که در لحظات دوری انسان از خدا و آلوده شدنش به تیرگی‏های گناه و نافرمانی، از آن نور امید تابیدن بگیرد و جان معصیت‏زده را شوق پرگشودن به سوی معبود ببخشد. «توبه»، همان پنجره نورانی امید است که خداوند پیش روی بندگانِ عاصی و پشیمان خود گشوده است.
اگر چه توبه کردن و بازگشت به آغوش رحمت الهی، ویژه ساعات و روزهای خاصی نیست و بنده گنه‏کار می‏تواند در هر وقت و در هر مکان از کرده خویش نادِم گردد و توبه نماید، اما اوقاتی نیز وجود دارند که توبه کردن در آنها سفارش شده است و امکان و مقتضیات توبه در آن زمان‏ها فراهم‏تر است؛ اوقاتی همچون ماه مبارک رمضان که هر لحظه و ساعتش به خاطر آکنده بودن از لطف و عنایت و غفران خدا، انسان را به بازگشت به سوی پروردگار و واقع شدن در معرض نسیم‏های آمرزش و بخشش او فرامی‏خواند. از این‏رو، یکی از آداب ویژه روزه‏داران این ماه، و مقدم‏ترین آنها، انجام توبه و درخواست مغفرت الهی است، و در هر شب این ماه، فرشته‏ای روزه‏داران را ندا می‏دهد که «آیا توبه کننده و آمرزش خواهنده‏ای نیست؟»۲ پس وای به حال ما اگر ماه رمضان را به پایان بریم و همچنان باری‏گران از گناه و نافرمانی خدا بردوش داشته باشیم، که پیامبرصلی‏الله‏علیه‏وآله فرمود: «تیره بخت کسی است که از مغفرت خدا در این ماهِ بزرگ محروم گردد».۳
۲) قرآن را از لب طاقچه عادت برداریم؛
ما به قرآن عادت کرده‏ایم و این عادت بدجور خوره رابطه درست و بایسته ما با آن شده است؛ چنان که به دیگر اعمال عبادی نیز عادت کرده‏ایم؛ بی‏آن که حقیقت آنها را دریابیم یا خود را در مسیر دریافت آن حقایق قرار دهیم. ما عادت کرده‏ایم که قرآن را نخوانیم و اگر می‏خوانیم، چندان توجّهی به معانی و پیام‏های آن نداشته باشیم و بدون تأمل و درنگ، هر گاه، تنها برای وقت گذرانی و داشتن نشانی از مسلمانی، آیاتش را قرائت کنیم، و چه ظلمی در حق قرآن، بالاتر از این، این که رسول خداصلی‏الله‏علیه‏وآله می‏فرماید: «قرآن پیمانی است از سوی خداوند در میان بندگان و هر مسلمانی باید هر روز در این پیمان بنگرد و لااقل پنجاه آیه از آن را بخواند».۴ بی‏شک این سخن، بدین معناست که ما باید با خواندن روزانه پنجاه آیه از این پیمان الهی، پیوسته آن را پیش چشم بداریم و مفادش را یادآور شویم و زندگی هر روز خود را با آموزه‏های حیات بخش آن توأم سازیم تا هدایتی که از فروفرستادن آن به سوی بندگان مقصود بوده است، این گونه تحقق یابد. والا صِرف خواندن این عهد و پیمان و آن گاه کنار گذاشتن آن، مایه هیچ هدایت یافتن و راه‏جویی نخواهد بود. اینک ماه رمضان، ماه بهار قرآن و فصل شکوفایی جان‏ها و اندیشه‏ها در پرتو تلاوت توأم با تأمل قرآن، فرصتی است غنیمت شمردنی تا دست از بی‏توجهی و توجّه سطحی و ناسودمند به این تحفه‏گران‏ارج آسمانی بردرایم و رابطه خود را با آن از مرتبه نقوش و خطوط، به مرتبه شناخت حقایق و لطایف جانفزایش فراتر بریم و بالاتر و بالاتر رویم.۵
۳) قدر «قدر» این ماه را بدانیم؛
روزها و شب‏هایی که به ظاهر تفاوتی با یکدیگر ندارند، با رویدادهای گوناگونی که در آنها رخ می‏دهند، ویژگی و اهمیت می‏یابند. نمونه آشکار و مثال زدنی در این باره، شب بی‏همتای قدر ـ یعنی یکی از شب‏های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان ـ است که بانزول قرآن و امور خاص و سرنوشت‏سازی که در آن روی می‏دهد، و ارزش آن را تا برتری بر هزار ماه، تعالی می‏بخشد، از تمام روزها و شب‏های سال متمایز گردیده است؛ زیرا شب قدر دارای خصوصیات ارزش‏مند زیر است:
الف) شب فرود آمدن یک باره قرآن است (انا انزلناه فی لیلهٔ القدر).
ب) شبی ناشناخته است و ناشناختگی‏اش به دلیل عظمت آن است. (و ما ادریک ما لیلهٔ ا لقدر).
ج) شبی است که عبادت کردن خدا در آن، پاداش بیش از هزار ماه عبادت را دارد (لیلهٔ القدر خیر من الف شهر).
د) شب نزول فرشتگان و روح است برای تدبیر امور انسان‏ها (تنزل الملائکه و الروح... من کل امر).
ه) شبی است که با لطف و عنایت باری، از رحمت و مغفرت خدا در حق بندگانِ روی کرده به او آکنده است و ایشان آن شب را تا به صبح، از آفات ظاهری و باطنی در امان می‏مانند. (سلام هی حتی مطلع الفجر).
اینک چون نیک بنگریم در می‏یابیم که بی‏اعتنا بودن به چینن شبی که مقدرات سال آینده ما را رقم می‏زند و آن را چون شب‏های دیگر با بی‏خیالی و خواب و بدون عبادت خدا طی کردن، قرار می‏دهد؛ زیرا حسرت و زیان جبران ناپذیری به بار می‏آورد، و اعمال ما در آن شب، نقشی بسزا و حیاتی دارند؛ در این که آینده‏مان را رنگ روشن و چشم‏نواز سعادت بزنند یا نقش تیره بدبختی و شقاوت و از همین‏رو است که در روایات رسیده از معصومانعلیهم‏السلام بر بیدار خوابی و عبادت و انجام دادن نیکی‏ها و دست‏گیری از بیچارگان و به جای آوردن اعمال و آداب مخصوص در شب‏های قدر تأکید و سفارش بسیار شده است.۶ از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله روایت است که موسی علیه‏السلام به خداوند عرض کرد: «من نزدیکی به تو را می‏خواهم.» و خداوند فرمود: «نزدیکی به من، برای کسی است که شب قدر را اِحیا بدارد». موسوی گفت: «خدایا! من رحمتت را خواهانم.» فرمود: «رحمت من برای کسی است که در شب قدر از بیچارگان دست‏گیری کند.» گفت: «خدایا! من جواز عبور از صراط را می‏خواهم». فرمود: «آن برای کسی است که در شب قدر، چیزی صدقه بدهد». گفت:«خدایا! من درختان بهشت و میوه‏هاشان را خواهانم». فرمود: «آنها برای کسی است که در شب قدر تسبیحی بگوید». گفت: «خدایا! من رهایی از آتش را می‏خواهم». فرمود: «آن، برای کسی است که در شب قدر آمرزش بخواهد». گفت: «خدایا! من خشنودی‏ات را خواهانم». فرمود: «خشنودیِ من برای کسی است که در شب قدر، دو رکعت نماز به جای آورد».۷
۴) عید جایزه‏ها را فراموش نکنیم؛
بی‏شک نخستین گام برای درک هر چه بهتر و تمام‏تر روزهایی که در اسلام عید دانسته شده‏اند و بهره‏مندی از آثار و برکات جاودان آنها، این است که ما تعریف خودرا از عید تصحیح کنیم و آن را مطابق تعریفی که اسلام ارائه کرده است، قرار دهیم. عامه مردم، عید را در گوناگونی مظاهر شادی و سرور، و دگرگونی‏های ظاهری، چون پوشیدن جامه‏های نو، پخش کردن شیرینی و شربت، چراغانی گذرگاه‏ها و شرکت در مجالس شادی که معمولاً با آواز و موسیقی و کف‏زدن و مانند آن همراه است، می‏دانند و این با دیدگاه اسلامیِ عید، ربط چندانی ندارد و جز در مواردی بسیار اندک، با آن ناسازگار است. اسلام اگر چه به شادی کردن و خوش بودن، به طور کلی ـ مخالف نیست؛ اما برای این امور، حدود و احکام و آدابی قائل است و اگر در روزهای عید کارهایی چون پوشیدن جامه‏های تمیز و خوشبو کردن بدن و رویی‏گشاده و خندان داشتن، توصیه شده است، چندان اصالتی برای آنها در نظر ندارد و تأکید را بر انجام دادنِ اعمال و آدابی می‏گذارد که مقدمه حضور در پیشگاه خدای تعالی هستند؛ برای دریافت صله‏ها و بخشش‏های وعده داده شده در روز عید.
اما روز عید فطر، که روز دادن جایزه‏ها و به ظهور رسیدن آثار و نتایج ماه رمضان است، روزی است که حقیقت تشنگی‏ها و گرسنگی‏ها و دیگر محرومیت‏های توأم با پرهیزگاری و خداترسی و شب بیداری‏های عاشقانه و نجوا کردن‏های عذرخواهانه، در آن آشکار می‏گردد. عارف بزرگ، میرزا جواد آقا تبریزی قدس‏الله‏روحه درباره عظمت و والایی روز عید فطر می‏فرماید: «این روز، با همه لحظه‏ها و حالاتش، در عظمت و مقام، همرتبه ماه رمضان است؛ زیرا روز به ثمر نشستن میوه‏ها و دادن جایزه‏ها و فرو افتادن پرده از حقیقت قبول ورد و خشنودی و خشم و نزدیکی و دوری و تیره‏روزی و بهره‏وری است. بنده سعادت‏مند را این امکان هست که به لطف به جای آوردن اعمال و آداب این روز، آن گونه که باید، همه آن چه را که در ماه رمضان از کف داده است، جبران نماید و گناهان و بدی‏هایش را، به چندین برابر، به نیکی‏ها مبدّل سازد و به والاترین مرتبه‏ها نایل گردد».۸
این وعده شگرف و راستین را آن هم از سوی عارفی بزرگ و کم‏نظیر، نمی‏توان نادیده گرفت و بدان بی‏اعتنا بود. پس شایسته است که اگر در طول ماه رمضان روزه‏دارانی شایسته و حقیقی نبودیم و فرصت‏های ناب آن را یکی پس از دیگری از دست دادیم، لااقل در یک روزِ عید فطری به هوش باشیم و نفخه‏های جانبخش الهی را که به اندازه تمام ماه رمضان، یک جا و در این روز وزیدن می‏گیرند، غنیمت شماریم.
گفت پیغمبر که نفحت‏های حق
اندر این ایام می‏آرد سبَق
گوش هش دارید این اوقات را
در ربایید این چنین نفحات را
نفخه‏ای آمد شما را دید و رفت
هر که را می‏خواست جان بخشید و رفت
نفحه‏ای دیگر بیامد هوش باش
تا از آن هم وانمانی خواجه تاش۹

رضا ساعی شاهی
پی‏نوشت
۱. اشاره است به این شعر حافظ که:
از خلافْ آمدِ عادت بطلب کام که من
کسب جمعیت از آن زلف پریشان کردم
۲. صدوق، ثواب الاعمال، ص۱۳۸.
۳. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۹۵.
۴. کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۶۰۹.
۵. ر.ک: میرزا جواد ملکی تبریزی، المراقبات، ص۱۰۷.
۶. برای آگاهی بیشتر از اعمال شب‏های قدر، ر.ک: مفاتیح الجنان، باب دوم، فصل سوم، اعمال شب قدر.
۷. ابن طاووس، اِقبال الاعمال، ج۱، ص۳۴۵.
۸. المراقبات، ص۱۴۷.
۹. جلال‏الدین محمد رومی، مثنوی معنوی.