پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا


مسجد گوهرشاد


مسجد گوهرشاد
۱) بخش اول
● مقدمه :
▪ شکل مسجد در آغاز اسلام
در زمان پیامبر اسلام و خلفای راشدین ، چنانکه سادگی و بی آلایشی در تمام امور مسلمانان حکمفرما بود ، در ساختمان مسجد نیز همین حال سادگی وجود داشت. مساجد زمان پیامبر (ص) در مدینه و مکه عموماً عبارت بود از قطعه زمینی محصور که چند ستون چوبی در آن استوار و سقفی از حصیر و لیف و برگ خرما و چوب بر آن نهاده شده بود، تا مؤمنان از گزند آفتاب و باران در امان باشند و منبر ساده ای نیز برای خطابه و وعظ در گوشه ای نهاده بودند. دیگر هیچ تزئینات و صنایع معماری ونقوش که حاکی از شکوه ظاهری باشد در آنها وجود نداشت، ولی روحانیت و عظمت معنوی بر سراسر آن پرتو انداخته بود و همان ساده و بی آرایش جایگاه نماز جماعت و جمعه ی مؤمنین پاک اعتقاد و محل مواعظ پیامبر بزرگ اسلام و مرکز جنب و جوش و فعالیت های اجتماعی مسلمانان بود.
▪ ساختمان مساجد در قرون اولیه اسلامی
اما دوران این سادگی و بساطت بسیار کوتاه بود و از اوسط قرن اول هجری که فتوحات اسلام گسترش یافت و حکومت اسلامی در دست امویان و عباسیان به صورت پادشاهی درآمد، ساختمان های بزرگ و با شکوهی به نام مساجد و مدارس در کشور های شام و مصر و عراق و پس از آن ایران و هند و آفریقا و مغرب (مراکش و تونس ) واندلس (اسپانیا) بنیان گذارده شد و موقوفات بسیاری برای اداره و ادامه عمران آنها تعیین گردید. در نتیجه رواج و گسترش این گونه ساختمان ها بالضروره در فن معماری و خطاطی و کاشیکاری و… نیز پیشرفت های بزرگ حاصل گردید و سبک های خاصی در هر یک از کشورهای اسلامی برای ساختمان مساجد و بقاع متبرکه بوجود آمد و با آنکه منظور و غرض از ساختمان مساجد در همه ممالک اسلامی یکی بود و همه دارای یک قبله و یک مقصد و یک حکم داشتند و همه مشتمل بر محراب و جایگاه اذان (مأذنه) بودند ، ولی از نظر سبک معماری و تزئینات دارای مشخصات و اوصاف هنری خاصی گردیدند که در نظر اهل فن روشن است. این مشخصات در مساجد ایران نمایانتر و ابتکارات معماری ایران در این گونه ساختمان ها از سایر کشور های اسلامی ممتاز است .
▪ مسجد گوهرشاد
یکی از مساجد با شکوه و دیرینه سال اسلامی که پس از قریب شش قرن در شهر مقدس مشهد برپاست و شکوه و عظمت خود را همچنان حفظ کرده است ، مسجد گوهرشاد است که آیینه ای از جلوه ملکوتی و هنر معماری کشور اسلامی ما، ایران بشمار می آید. این مسجد بزرگ ، به همت بانوی نیکوکار گوهرشاد آغا همسر میرزا شاهرخ فرزند امیر تیمور گورکانی به دست معماران . هنرمندان ایرانی که در بارگاه شاهرخ می زیستند پی ریزی شده و در سال ۸۲۱ هجری قمری ساختمان آن به پایان رسیده است.
▪ گوهرشاد آغا کیست؟
شادروان گوهرشاد آغا در سال ۷۸۰ هجری دیده به جهان گشود . وی بر خلاف طاغوت ها و طاغوتچه های گذشته که هدفی جز کشور گشایی و ستمگری و افزون طلبی و به اسارت درآوردن حق طلبان و متفکران زمان و یا معدوم کردن آنها کاری نداشتند ، در دوران زندگی خود خدمات گسترده ای به عالم اسلام و مسلمین و روحانیت کرد. گوهرشاد در سال ۸۶۱ هجری در زمان ابوسعید نوه میرانشاه فرزند امیر تینور گورکانی کشته و در هرات به خاک سپرده شد، ولی در سال ۸۷۲ هجری یادگار محمد فرزند میر سلطان محمد بن بایسنقر به قصاص قتل جده خود ، گوهرشاد ابوسعید را به قتل رساند.
این بانوی نیکوکار ، علاوه بر مسجد گوهرشاد ، ابنیه خیریه دیگری در هرات ساخته است مانند مسجد جامع ، مدرسه و خانقاه که به نام گوهرشاد شهرت دارد. وی برای بقاء و عمران این مساجد مستغلات خوب و هبات مرغوب وقف کرده است.
۲) بخش دوم
● مشخصات مسجد جامع گوهرشاد :
▪ مسجد جامع گوهرشاد
این بنا در مجموعه آرامگاهی آستان قدس رضوی و جنوب حرم مطهر واقع گردیده و به خاطر ویژگی های ساختمانی و دارا بودن تزئینات غنی کاشی و کتیبه،یکی از برجسته ترین بناهای تاریخی ایران است. همان طور که گفته شد، ساخت این مسجد به همت گوهرشاد و استادی قوام الدین شیرازی در سال ۸۲۱ ه.ق به اتمام رسیده است. در دوره های صفوی و قاجاریه و دوره اخیر تعمیراتی در مسجد به عمل آمده و با این حال ، اصالت هنری و تاریخی خود را حفظ کرده است.
بنای جامع گوهرشاد از آجر و گچ به شیوه معماری مشرق زمین ساخته شده است. مساحت کل مسجد تقریباً ۹۴۱۰ متر مربع است که حدود آن از جهت غرب ۱۰۹.۳۰ متر و از جهت شرق ۱۰۷.۱۰ متر و از حد شمالی ۸۷ متر و حد جنوب ۹۸.۶۵ متر می باشد. این مسجد با توحه به نقشه ساختمانی ، در زمره مساجد چهار ایوانی است؛ با این تفاوت که در انتهای هیچ یک از ایوان ها ، تالار مربع گنبد داری وجود ندارد و تنها با عقب کشیدن بخشی از دیوارهای ایوان جنوبی ، فضای مربعی را به وجود آورده و گنبدی بر آن ساخته اند. همچنین موقعیت مسجد در کنار دیگر بناهای حرم مطهر سبب شده که بخش عمده ساختمان در سمت جنوب بنا متمرکز شود و جبهه شمالی از عمق کمتری برخوردار باشد.
مسجد گوهرشاد در حال حاضر ، هفت در ، در جهات مختلف از جمله از طرف حرم مطهر دارد. در میان مسجد ، صحن وسیعی به ابعاد تقریبی ۵۵×۵۰ متر واقع است که با چهار ایوان در چهار جهت اصلی و رواق های دو طبقه محدود شده است. این صحن در اصل آجر فرش بوده که در دوره اخیر سنگفرش شده است. در وسط صحن در گذشته ، بنایی معروف به مسجد پیره زن (بیوه زن) واقع بوده که در دوره اخیر به حوض بزرگی تبدیل یافته است.
ازاره ی دیواره های اطراف صحن به ارتفاع ۱.۲ متر با سنگ های تیره پوشیده شده و بقیه سطح رواق ها و ایوان ها با تزئینات بسیار غنی و ارزشمند کاشی به شیوه های مختلف تزیین شده است. در این تزئینات می توان طرح های مختلف اسلیمی ، گیاهی ، کتیبه های متنوع ، اسپرهای کاشی کاری ، طاقنما و نغول های تزئینی را مشاهده کرد. در اینجا کاشی های معرق به طرق گوناگون به کار رفته است؛ در سطوح مستوی به صورت نوارهای کتیبه ای و اسپرهای تزئینی . در اسپر های تزئینی ، عناصر جداگانه توسط حاشیه های برجسته ی سفال پخته از هم جدا گشته . به صورت اسپر های کوچکتر در داخل یک زمینه آجری در آمده که آن اشکال هندسی ، چند سانتی متر بالاتر از زمینه های کاشی معرق قرار گرفته است. بیشترین رنگ کاشی ها عبارت است از آبی لاجوردی ، فیروزه ای ، سفید ، سبز شفاف ، زرد ، زعفرانی ، بور ، سیاه آبنوسی که مایه هر یک از این رنگ ها به سایه های مختلفی تغییر می یابد.
همچنان که اشاره شد ، مسجد دارای چهار ایوان به نام های مقصوره (جنوبی) ، دارالسیاده (شمالی)، حاجی حسن (شرقی) و ایوان آب (غربی) است. از بین این ایوان ها ، ایوان مقصوره ، بزرگترین ایوان مسجد است. این ایوان به دهانه ۱۵.۲۵، عمق ۳۸ و ارتفاع ۲۷ - تا تیزه طاق- به همراه دیواره پیشانی و مناره ها ، ۴۳ متر ارتفاع دارد و به شیوه های مختلفی پوشش یافته است:
ابتدا یک باریکه طاق آهنگ به عمق ۳ متر و در دنبال آن ، باریکه طاق دیگری به عمق ۵ متر قرار دارد. بعد از این قسمت، با عقب کشیدن دیواره های ایوان ، فضای مربع مستطیلی پدید آمده که گنبدی به قطر ۱۵متر بر آن نهاده اند. بقیه ایوان با نیم گنبدی پوشش یافته است . سطح زیرین این نیم گنبد با مقرنس های زیبای گچی تزئین یافته است .
بالای ایوان مقصوره ، گنبدی بزرگ با ارتفاع ۴۰ متر قرار دارد که دارای دو پوشش است: پوشش زیرین به نام عرق چین و پوشش دوم گنبد بیرونی با محیط ۶۱.۸۵ متر است که از خارج نمایان است و در شکل(۱) مشخص می باشد.
متاسفانه گنبد مسجد گوهرشاد در اثر بمباران ارتش روس به سال ۱۳۳۰ هـ . ق آسیب دید. بر همین اساس در سال ۱۳۳۹ هجری شمسی گنبد اصلی برچیده شد و به جای آن گنبد کنونی از بتون مسلح توسط مهندس آخوندزاده با همان ابعاد و شیوه اصلی احداث گردید. گنبد اصلی بنا از دو نوع پوسته ی گسسته پیازی شکل با ساقه کوتاه به قطر دهانه ۱۵ و ضخامت ۲.۵ متر بوده است. استخوان بندی داخلی گنبد از خشخاش های بزرگ بوده است و مجموعه ای از تیر های با ضخامت ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر به صورت منظم در آن بکار رفته است.گنبد از داخل بر بر گوشه سازی هایی استوار است که از سطح زمین یکپارچه به نظر می رسند و بدین لحاظ حالت کشیده تری به آن می دهد. سطح گچین زیر گنبد با نقوش تزیینی و کتیبه هایی نقاشی شده که مربوط به بازسازی گنبد و احتمالاً تقلیدی از طرح اولیه آن است. سطح خارجی گنبد با آجرهای لعاب دار آبی و کاشی های قهوه ای و قرمز مزین گردیده و دارای تزیینات هندسی ، گیاهی ، اسلیمی و خطی است. بخش محدب بدنه گنبد با کتیبه کوفی برگ دار تزیین شده است.
گلدسته های ایوان که نقش کنترل فشار را بر عهده دارند ، در پایه ،تا کف پشت بام مسجد تو پر و به ضخامت ۶ متر هستند و ارتفاع کلی آنها به ۴۳ متر می رسد و پلکان آنها در بنای ایوان تا پشت بام گنبد قرار داده شده و از آنجا وارد مناره ها می شوند تا به مأذنه می رسند. در پایین این گلدسته ها ، قصیده ای به خط نستعلیق بر روی کاشی در ۱۸ بیت نوشته شده است.
مسجد گوهرشاد دارای هفت شبستان بزرگ است که به ترتیب شماره عبارتند از:
۱) علوی
۲) نجف آبادی
۳) میلانی
۴) نهاوندی
۵) تبریزی
۶) سبزواری
۷) شبستان گرم که توسط معمار معروف ایرانی قوام الدین شیرازی با بکارگیری سبک معماری دوران تیموری ساخته شده است. تاریخ بنای مسجد در کتیبه ایوان مقصوره به خط بایسنقر خطاط نامی و معروف فرزند شاهرخ به این عبارت است "کتیبه راجیاً الی الله بایسنقربن شاهرخ بن تیمور گورکانی سنه ۸۲۰" و در پایان کتیبه ، نام هنرمند نامی که اندیشه و هنر وی پی ریزی شده به نام " قوام الدین شیرازی " نیز یاد شده است .
در کتیبه سمت راست و همچنین در کتیبه دست چپ پیشانی در نقره ای دارالسیاده نام بانوی نیکوکار گوهرشاد آغا بانی مسجد نقش بسته است. بدین سان :"الامره بعماره هذا المسجد صاحب الرشاد المعظمه گوهرشاد"در انتهای ایوان مقصوره محراب بسیار بزرگ و یکپارچه ای از سنگ مرمر با تزیینات و کنده کاری های ظریف و مقرنس کاری های زیبا و جود دارد و در میان کتیبه ها کتیبه ای به چشم می خورد که نمایانگر خط و هنر دوران تیموری است.
در جوار محراب منبر نفیسی از دوره قاجار قرار دارد که به نام منبر صاحب الزمان شهرت دارد و در سال ۱۲۴۲ هـ . ق به دست استاد محمد خراسانی ساخته شده و یکی از شاهکارهای هنر منبت کاری روی چوب است.
این منبر رفیع و مجلل از چوب گردو و گلابی با شیوه منبت کاری بدون بکار رفتن میخ و یا هر فلز دیگر به دست این هنرمند منبت کار عصر فتحعلی شاه ساخته شده است و اکنون در محفظه شیشه ای مستحکم و شفاف قرار گرفته تا آسیب نبیند.
ایوان شمالی که کم عمق ترین ایوان مسجد است (به ابعاد ۱۲×۱۸ متر) با طاق آهنگ پوشیده شده و دارای تزیینات غنی کاشیکاری و کتیبه های مختلف از دوره شاه عباس، شاه سلطان حسین و شاه سلیمان صفوی به خط محمدرضا امامی است. این ایوان به دارالسیاده و رواق های اطراف حرم راه پیدا می کند.
ایوان شرقی ( به ابعاد ۱۷×۱۲متر) و غربی (به ابعاد ۱۳×۱۱ متر) نیز با طاق آهنگ پوشش یافته و دارای تزیینات غنی کاشیکاری است.
هنرمندان زیادی در این مسجد هنر نمایی کرده اند که در زیر به دو تن از مشهور ترین آنها اشاره می شود:
بایسنقر میرزا – فرزند گوهر شاد خاتون – که کتیبه های ایوان مقصوره را نگاشته است.
محمدرضا امامی – کتیبه نگار عصر صفوی – که کتیبه های بخش فوقانی طاق ها و پیشانی این ایوان با شکوه به دست اوست.
مسجد گوهرشاد از حوادث روزگار مصون نمانده است از جمله بر اثر زمین لرزه سال ۱۰۸۴ هجری قمری به ویژه ایوان مقصوره آسیب دیدکه پس از آن مرمت شد. در گلوله باران روسها در سال ۱۳۳۰ هجری قمری گنبد و ایوان های مسجد آسیب دید که سرانجام در سال ۱۳۳۹ هجری قمری اساساً بازسازی شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی اقدامات تکمیلی و عمرانی صورت گرفته به شرح زیر است:
۱) تأسیس کتابخانه و قرائت خانه مسجد گوهرشاد با ۴۵ هزار جلد کتاب چاپی و نسخ خطی
۲) ارتباط شبستان های «میلانی» و « تبریزی» به صحن قدس
۳) تامین تهویه مطبوع سراسری شبستان ها از طریق پشت بام
۴) ایجاد ارتباط میان دو تالار تشریفات صحن سابق امام و مسجد از طریق احداث راهروی بالای شبستان گرم
۵) نصب کاشی اذن دخول در طرفین ایوان شمالی (ایوان دارالسیاده)
۶) نصب قاب شیشه ای بر پنجره نقره سردر ورودی رواق دارالسیاده
۷) مسدود کردن ایوان های شرقی و غربی که سابقاً در حکم راهرو بود و تبدیل کاربری راهرو به ایوان
۸) سامان دهی نمای ورودی شمال غربی از طرف کفش داری های ۱۳ و ۱۴
۹) تعبیه محفظه شیشه ای برای منبر صاحب الزمان (عج) در ایوان مقصوره
امین حسینی


همچنین مشاهده کنید