همیشه مثبت

ثریا قاسمی بازیگری است که پیش از ورود به این عرصه به دلیل بهره گیری از صدا و توانایی ذاتی اش در دوبله و رادیو به موفقیت های چشمگیری رسید. او بازیگری را همزمان با فعالیت های دوبله و رادیو از سال ۱۳۴۰ با تئاتر آغاز کرد.
او در شمار بازیگرانی قرار دارد که با این عرصه پرطمطراق (بازیگری) از دوران کودکی آشنا شد و مهارت های آن را با هم نشینی استادان و متخصصان و بزرگان این حرفه آموخت.
ثریا قاسمی دو سال پس از فعالیت گویندگی و صداپیشگی سینما و تلویزیون با حضور در سریال «پیوند» اولین بازی خود را در شکل و قالبی تلویزیونی تجربه کرد. این سریال در ادامه او را به عنوان چهره یی نوظهور تلویزیونی معرفی کرد و با اجرای چند نقش در تئاتر و تلویزیون راه خود را با فیلم «آرامش در حضور دیگران» به سینما هموار کرد.
نخستین بازی سینمایی ثریا قاسمی به فیلم کوتاه «تلفن» در سال ۱۳۴۶ بازمی گردد اما شرایط حضور حرفه یی او ۶ سال بعد و با فیلم سینمایی «آرامش در حضور دیگران» در سال ۱۳۵۲ مهیا شد.
«آندورا»، «آنتیگونه»، «از پشت شیشه»، «هرکول و طویله»، «اوجیاس» و «همه پسران» عنوان نمایش هایی بودند که ثریا قاسمی در این دوران و در خلال کارهای سینمایی و تلویزیونی اش در آنها ایفای نقش کرده است.
ثریا قاسمی اساساً بازیگری تلویزیونی است. بیان این مطلب به عنوان نفی بازی های این بازیگر باسابقه در عرصه سینما یا به معنای غلط اما مصطلح آن نیست چرا که در طول سال های گذشته شاهد بازی های سینمایی خوبی از ثریا قاسمی بوده ایم. نقش هایی که برای بازی در هر یک از آنها یا موفق به دریافت جوایز یا نامزد دریافت آنها شده است که از جمله این موارد می توان به کسب جایزه سیمرغ بلورین بهترین بازیگر اول زن در نوزدهمین جشنواره فیلم فجر اشاره کرد. اما بیان بازیگر تلویزیونی بودن ثریا قاسمی از این جهت است که او خود را مقید به حضور در تلویزیون می داند. او آغاز و انجام بازی های تلویزیونی اش را به صورت آگاهانه انجام داده است و می دهد زیرا پس از دریافت جوایز سینمایی و موفقیت هایش در این عرصه همچنان حضور تلویزیونی خود را ادامه داده و تنها به کار های سینمایی اش بسنده نکرده است. کاری که شاید امروز در میان بسیاری از بازیگران جوان و میانسال سینمای ما متداول است.
ثریا قاسمی پس از تجربه اندوزی در رشته های مرتبط با رادیو و تلویزیونی در اوایل ده چهل به سراغ یکی از جذاب ترین بخش سینما و تلویزیونی یعنی کارگردانی رفت. او پس از مدت کوتاهی در تلویزیون و بازی در سه سریال «پیوند» (۱۳۴۲)، «آلا خون والا خون» (۱۳۴۷) و «قصه عشق» (۱۳۵۲) در سال ۱۳۵۴ کارگردانی و بازی در سریال تلویزیونی «تلخ و شیرین» را برعهده گرفت. اولین تجربه کارگردانی ثریا قاسمی در آن زمان با اقبالی عمومی مواجه شد زیرا در میان آثاری که در آن زمان مضامین اجتماعی نازلی از روابط آدم ها و اقشار مختلف مردم را به نمایش می گذاشتند از جایگاه قابل قبول تری برخوردار بود و از این حیث نیز مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت. با وجود موفقیت آمیز بودن این تجربه، اما ثریا قاسمی دیگر این تجربه (کارگردانی) را تکرار نکرد. این عدم تمایل به کارگردانی تا اوایل دهه هفتاد ادامه داشت تا اینکه او در این سال تصمیم گرفت مجموعه دیگری را پس از سال های طولانی کارگردانی کند. «مشت های کوچک» دومین و آخرین ساخته ثریا قاسمی بود. اثری که هرگز به بلنداقبالی سریال قبلی اش نرسید و اثری ضعیف به حساب آمد.
با وجود این، معروفیت و محبوبیت امروز ثریا قاسمی نه به خاطر کارگردانی و صداپیشگی و گویندگی او که به خاطر بازی های درخشانش است؛ بازی هایی که در بسیاری مواقع آنقدر تاثیرگذار بودند که مسیر زندگی حرفه یی او را تغییر دادند. آثاری چون «بار دیگر زندگی» که نزدیک به چند دهه او را به سمت ایفای یک نوع نقش خاص سوق داد. به طوری که او در قالب نقش مادران سختکوشی که در نبود شوهران شان بار زندگی را به دوش می کشند ماند و به عنوان کلیشه یی آشنا و پذیرفته شده در اذهان مردم تبدیل شد و سال ها به تکرار آن پرداخت.
ثریا قاسمی تا پیش از این تاریخ و پیش از حضور و ماندگاری در ژانر ملودرام های خانوادگی در نقش های بسیار متفاوت و درخشانی حضور می یافت. نقش هایی چون خدمتکار سیاهپوست کاخ ریاست جمهوری ایندولند و رئیس جمهور اوبینا در سریال «یکی از این روزها» و یا نقش «خاتون» سنگدل سریال «گرگ ها». این دو شخصیت هر دو به لحاظ شخصیت پردازی و جنس و نوع کار و فضا از یکدیگر متمایز بودند. برای مثال در سریال گرگ ها و نقش خاتون با شخصیت زنی روبه رو بودیم که به دور از عواطف زنانه و تنها به خاطر منافع و حفظ حریم ایل و عدم شورش احتمالی آنها بر حکومت مرکزی، از جانب پادشاه به همسری برگزیده می شود و چون قربانی سیاست حکام و بزرگان قوم خود است تمام وجودش از تنفر آکنده شده و در نگاهش دسیسه، قدرت طلبی و خدعه موج می زند. به این ترتیب می توان دریافت تفاوت فراوانی میان این نقش و شخصیت خدمتکار سیاهپوست کاخ ایندولند و جود دارد. این جنس از شخصیت (منفی) پس از این دوران دیگر در کارهای او تکرار نشد.
او به واسطه شناخت صحیح از نقش و فضای کارهایی که در آنها حضور می یابد گونه یی از اجرا را برای خود برمی گزیند. معمولاً بازی ثریا قاسمی به چند گونه فضا و یا ژانر محدود می شود. ژانر هایی از جمله کمدی (مجسمه، دختر شیرینی فروش و معادله)، ملودرام (سریال بار دیگر زندگی، در پناه تو، در قلب من و...) بسیاری از کارها و نقش های این بازیگر باسابقه را تشکیل می دهند. در واقع نقش های او یا به شکل غلوآمیز طنز و کمیک و یا نمایش مشقات و مصایب طاقت فرسای زندگی یک زن سرپرست خانوار را نمایش می دهد. فضایی که در دهه ۶۰ و اوایل هفتاد در اکثر سریال ها و فیلم های سینمایی آن دوران دیده می شد. در واقع این فضایی بود که نیاز جامعه جنگ زده و متلاطم در کوران نبرد وجود داشت، زنانی که در نبود شوهران شان چهره موثر، مسلط و مصممی در اداره و ادامه حیات خانواده هایشان داشتند. این نقش ها در فیلم های سینما نیز به چشم می خورد، نقش هایی که عموماً بازیگرانی چون «سوسن تسلیمی»، «فریماه فرجامی»، «بیتا فرهی» و «پروانه معصومی» در خلق آنها توانا و چهره شناخته شده یی بودند. اما از آنجایی که ثریا قاسمی در قالب سریال های تلویزیونی ملودرام، چهره یی موفق داشت این ویژگی از بازی او به شکل خاص و برجسته تر دیده می شد و در ادامه او را به تکرار آن واداشت.
در این میان سریال هایی چون «بار دیگر زندگی» و «باغ کوچک بی بی گل» به شکل خاص تر و دو سریال حمید لبخنده به شکل تلطیف تر شده یی، در این گونه رایج از نقش های او قرار دارند.
اما با پایان جو حاکم آن دوران و فاصله گرفتن ذهنی و عینی مردم از این فضا شرایطی برای ثریا قاسمی فراهم شد تا از این گونه نقش ها خارج شود.
به جز سریال «بار دیگر زندگی» نقش ثریا قاسمی در دو سریال «در پناه تو» و «در قلب من» (ساخته حمید لبخنده) نیز از جمله نقش های درخشان او در این ژانر به حساب می آید. در سریال «در پناه تو» او نقش مادری را بازی می کرد که زنی کاملاً مذهبی، سنتی، مهربان، صادق و دلسوز بود. او در پس آن چهره محبوب گذشته یی تلخ و غمبار داشت اما در سریال «در قلب من» که وجه اشتراک فراوانی با نقش او در اولین سریال لبخنده دارد، به جز خصوصیات یاد شده، این بار مادر داستان، دیگر گذشته تلخ و گزنده یی نداشت. در حقیقت نسبت به کار قبلی شخصیت مادر این سریال چندان پیچیده نبود. بلکه او زنی ساده، احساساتی و پرنشاط بود که با دنیای اطراف و اجتماع خارج از خانه بیگانه و ناآشنا بود و این ویژگی همان چرخش و شخصیت پردازی نامحسوسی است که در بسیاری از نقش های او سراغ داریم. قاسمی همین جنس بازی را در سریالی مانند «باغ کوچک بی بی گل» ساخته مهدی قاسمی نیز تکرار می کند زیرا بی بی گل هم زنی سنتی است که قصد دارد زندگی اش را صرف دیگران کند و مادری است که دردها و زخم های خود را پنهان می کند تا به زخم ها و مصایب اهل خانه اش برسد.
نوع بازی ثریا قاسمی به او اجازه حضور موفق در گونه های مختلف را می دهد، از سیاهپوست وطن پرست سریال «یکی از این روزها» گرفته، تا اجرای مادرانه آثار ملودرام و اجرای کمدی همسر استاد دانشگاه در «مجسمه» و همچنین همسر اول، شاهزاده قاجار در سریال تلویزیونی «خانه یی در تاریکی» و نقش مادر سنتی در سریال «شب دهم» و دیگر سریال های تاریخی اش، همه و همه بیانگر این خصیصه او هستند. به این ترتیب می توان دریافت که او با اندک چرخشی در ایفای شخصیت هایش، به گونه یی دیگر از آثار و نمایش توانمندی های خود می رسد و در برخی موارد تفاوت میان این شخصیت پردازی شاید در نگاه اول و دیده کلی به چشم نیاید و به عبارت دیگر نامحسوس است. مانند سری مجموعه های ملودرام او که تفاوت های شخصیت در لایه های زیرین نقش نهفته است.
ابراهیم وحیدزاده نخستین کارگردانی بود که به قابلیت های بازی ثریا قاسمی پی برد. به همین دلیل پس از موفقیت او در فیلم «مجسمه» هرگاه نقشی را برای او در آثارش (عشق فیلم، معادله) در نظر می گرفت از این جنس کار خارج نبود. ایرج طهماسب نیز از جمله کارگردان هایی بود که برای فیلم «دختر شیرینی فروش» با درشت نمایی همین بخش از کارهای او، به اجرای کمیک در بازی ثریا قاسمی رسیده بود، زنی ثروتمند و مرفه که تفکرات مالیخولیایی و غیرعقلانی داشت. عموم نقش های کمیک ثریا قاسمی برخاسته از تصنعی بودن واکنش ها و اغراق آمیز بودن خصوصیات رفتاری از جمله عصبی بودن، رفتار هیستریک داشتن و... سرچشمه می گیرد. از سوی دیگر همین تکرار در نقش های کمیک همانند کار های ملودرام او بیانگر آن است که او قابلیت های فراوانی در این ژانر دارد و نمی توان به سادگی از کنار آن گذشت. هرچند این تکرار در آثار دو یا سه کارگردان بوده باشد.
ثریا قاسمی در ادامه خلق شخصیت های کمیک از طریق غلو آمیز کردن نقش های خاص این ویژگی بازی اش را در اجرای نقش زنی مرفه و ساده لوح به کار گرفت. نقشی که شبیه به اجراهای قبلی او نبود بلکه لحظات طنز و جدی در آن دیده می شد. ثریا قاسمی در این کار از دوگونه بازی که در طول سال ها از او سراغ داشتیم در قالب دو نقش استفاده کرد. در این سریال او نقش دو خواهر دوقلو را بازی می کرد که یکی از آنها در محله های قدیمی و جنوب شهر و دیگری فردی مرفه اما ساده لوح بود که در شمال شهر زندگی می کرد. به این ترتیب ما با بازی جدی او در نقش مادری به نام مهری روبه رو هستیم. و در نقش دیگر با نقش طنزی از سوی خواهر دوم که فردی ساده لوح و مرفه است روبه رو می شویم. این دو نقش و تضادی که در میان آنها است فضای خاصی را ایجاد می کند و نمایشگر قابلیت های این بازیگر باسابقه نیز به حساب می آمد.
یکی دیگر از ویژگی های مشترک کار های ثریا قاسمی، حضور همیشگی او در نقش های مثبت است. در واقع اگر از شخصیت خاتون در سریال «گرگ ها» که به سال های قبل بازمی گردد و هرگز هم تکرار نشد و با در نظر گرفتن آنکه این شخصیت صرفاً نقشی منفی نبوده بگذریم، باید گفت نقش ها و اجرا های او با وجود تفاوت های محسوس و نامحسوس، هیچ گاه کاملاً متفاوت نبوده اند. بر همین اساس نوع بازی او سبب ساز آن شده است که مخاطبان و بسیاری از کارگردانان همواره او را در نقش های مثبت و آثار مشابهی مانند «بار دیگر زندگی»، «در پناه تو» و کارهایی از این دست ببینند. البته باید این مساله را نیز متذکر شد که حضور دائمی در نقشی هایی مثبت برای بازیگران باسابقه و صاحبنام مانند، جمشید مشایخی، اکبر عبدی، حمید جبلی، فاطمه معتمدآریا، سوسن تسلیمی و بسیاری دیگر از جمله بازیگران نقش های مثبت اما توانای سینمای ما هستند، نیز بوده است.
دو سریال اخیر او «گل بارون زده» و «چهل سرباز» هم در شمار آثار و نقش های مشابهی که از او سراغ داریم قرار می گیرد. دو شخصیت رودابه در چهل سرباز و شخصیت سریال گل بارون زده که هر دو زنانی هستند خودساخته که از پس سختی ها و مشقات فراوان به تجارب مهمی در زندگی شان دست یافته اند. تجربیاتی که آنها را مقاوم تر و در موقعیتی تاثیرگذار تر از شوهران شان قرار می دهد و این ویژگی در سریال «گل بارون زده» به وضوح احساس می شود.
در سریال «چهل سرباز» نیز با اطلاعاتی که در ادبیات مان از رودابه و مادر رستم و همسر زال داده شده، در می یابیم که درون مایه شخصیت همان ویژگی های مرسوم نقش های او است اما در ظاهر نقش به خاطر فضا و تاریخی بودن آن این شباهت به چشم نمی آید.
به هر حال ثریا قاسمی امروز پس از چهار دهه تجربه در عرصه بازیگری، در شمار بازیگران مطرح و موفق تئاتر، سینما و تلویزیون قرار دارد، چرا که همواره در تلاش و تکاپو برای شناخت ناشناخته ها و ابعاد مختلف بازی خود است.

مهدی قنبر

منبع : روزنامه اعتماد