توریسم مهمترین منبع تامین ارز در کوبا

● کانادایی ها و اسپانیایی ها مشتریان اصلی
نوروز ۱۳۸۶ از طریق تور دوهفته یی که با تاکید بر دیدار از دستاوردهای شهرسازی و معماری کشور کوبا برگزار شد، فرصت دیدار از نقاط شهری مهم و روستاهای سر راه ارتباطی آنها فراهم آمد. در حین سفر ماهیت سیاسی برخورد به مساله توریسم در کوبا و پتانسیل این صنعت در گذر سریع از یک بخش مهجور به مهمترین منبع تامین ارز کشور جلب توجه می کرد.
«نخستین توریست بین المللی کوبا کریستف کلمب بود که به هنگام ورود به جزیره عبارت زیباترین سرزمینی که تاکنون به چشم دیده را در توصیف آن به کار برد. کوبای مغلوب اسپانیا در اوایل قرن ۱۶میلادی به عنوان کانون راه های تجاری و جذب بازدیدکنندگان بسیار به زودی به نقطه عزیمتی برای ماجراجویی های بیشتر در امریکای جنوبی و مرکزی تبدیل شد... در نخستین سال های قرن بیستم کوبا به جاذبه اصلی تفریحی برای امریکای شمالی تبدیل شده بود. در دهه ۱۹۳۰ توریسم با درآمد سالانه ۱۲ میلیون دلار (به ازای بیش از ۱۳۰ هزار توریست با ۳۷ درصد کل بازدیدکنندگان منطقه کارائیب) سومین کالای صادراتی کوبا بعد از شکر (۱۱۶ میلیون دلار) و تنباکو (۱۴ میلیون دلار) را تشکیل می داد. در دوره بلافصل بعد از جنگ جهانی دوم نیز کوبا همچنان محور توریسم در منطقه کارائیب باقی ماند. طیف وسیعی از فرصت های فراغتی در دسترس قرار گرفتند؛ چشمه های معدنی، شنا و دیگر فعالیت های تفریحی ساحلی، قایق سواری، ماهیگیری، شکار، مسابقات اسب دوانی، چوگان، گلف، تنیس، بیسبال. در سال ۱۹۵۷ تعداد توریست های خارجی بازدیدکننده از کشور به ۳۵۶ هزار نفر رسید که ۸۷ درصد آنها امریکایی بودند.» در کنار این فرصت های فراغتی امکانات متعددی برای قمار، فحشا و فعالیت های مرتبط با آنها در ابعاد گسترده یی وجود داشت. «موقع انقلاب ۱۹۵۹ تنها در شهر هاوانا ۳۰۰ فاحشه خانه، ۷۰۰ مشروب فروشی و ۱۵ هزار فاحشه وجود داشت که حدود ۲۰ هزار نفر (اعم از فاحشه زن و مرد و کسانی که از کنار آنها زندگی شان را می گذراندند) در میامی و مادرید جمع شدند.»
«هنگامی که در سال ۱۹۵۹ پیروزی به دست آمد تلاش های انقلابی در عین خصلت ضدامریکایی قوی آن به طور اساسی بر غلبه به نابرابری های جامعه کوبا متوجه بود. یک سلسله معیارهای کلی اقتصادی و رفاه اجتماعی برای بهبود شرایط زیست آفریقایی- کوبایی و گروه های سفیدپوست فقیر پیشنهاد شد. برابری اقتصادی- اجتماعی در فراغت و تفریح داخلی از طریق قلع وقمع اجتماعات انحصاری سفیدپوستان و بازکردن سواحل خصوصی، کلوپ های شبانه لوکس و هتل ها روی تمام گروه ها اعمال می شد.
دوره سوسیالیستی اولیه در کوبا با محدودیت برای توریسم بین المللی و تاکید بر توریسم داخلی (توریسم اجتماعی) اعمال شد. خانواده ها تشویق می شدند که در تعطیلات سازمان یافته یارانه داری که از طریق اتحادیه ها یا محل کار آنها تدارک دیده می شد با سرزمین مادری و دستاوردهای سوسیالیستی آن آشنا شوند... دهه ۱۹۶۰ تاکید بر تحرک بخشی به توده نیروی کار و ایده آلیسم انگیزه های اخلاقی را شاهد بود که البته از لحاظ اقتصادی با موفقیت قرین نبود، از این رو در دهه ۱۹۷۰ و نیمه اول دهه ۱۹۸۰ حرکت به سمت عقلانی کردن اقتصاد و درک و نیاز به بهر ه گیری از مزیت های نسبی (در قیاس با سیاست تسریع در تنوع بخشی به اقتصاد) صورت گرفت که مزیت های نسبی، جاذبه های توریستی چون سواحل، نواحی کوهستانی و دیگر جنبه های محیطی و همچنین میراث فرهنگی جزیره را شامل می شد. آژانس دولتی توریستی (cubatur) به توسعه و مرمت زیرساخت هایش پرداخت و انستیتوی ملی توریسم (Intur) به منظور احیای صنعت توریسم ایجاد شد. تعداد توریست های خارجی در اواسط دهه ۱۹۷۰ چهار برابر شد (به ویژه در رابطه با برداشتن محدودیت دیدار امریکاییان از کوبا در دوره کارتر در سال ۱۹۷۷ ولی این محدودیت ها در دوره ریگان مجدداً برقرار شد).»
● توریسم ساحلی
موقعیت جغرافیایی، شرایط اقلیمی و جاذبه های طبیعی به عنوان پشتوانه ارزشمند توسعه توریسم در کوبا عمل می کنند. کوبا به دارا بودن ۵۷۴۶ کیلومتر خطوط ساحلی، ۱۶۰۰ جزیره، دریاچه و خلیج کوچک، صخره های مرجانی زیبا و ۲۸۹ ساحل شناخته شده (پرشمارترین نسبت به هریک از کشورهای حوزه کارائیب)در سرزمین خود مباهات می کند. وارادرو (Varadero) عمومی ترین تفریحگاه ساحلی بیش از ۲۰ کیلومتر ساحل پوشیده از ماسه سفید را دارا است. گرچه ورزش های آبی مدرن تنها در سواحل پیشرفته تر از نظر امکانات توریستی یافت می شود، اغلب این گونه سواحل نیز برای طیف محدودی از فعالیت ها تجهیز شده اند.
● توریسم میراثی
از زمان انقلاب تمرکز توریسم کوبا بعد از سواحل بر سایت های تاریخی کشور متمرکز بوده است، در حالی که ناحیه متعلق به دوره استعماری اسپانیا در هاوانای قدیم به عنوان جاذبه اول عمل می کند، بسیاری از شهرها و شهرک های دیگر، دربرگیرنده یادمان های تاریخی متنوع، کلیساهای عصر باروک، قصرهای دوران استعمار، دژهای نظامی و خانه های مجلل، میادین و خیابان های سنگفرش و سبک های شهرسازی و معماری کاتالانی نیز وجود دارند.
ترینیداد که یکی از قابل توجه ترین این شهرها واقع در سواحل جنوبی کوبا است در سال ۱۵۱۴ بنیانگذاری شد، به صورت شهر موزه طراحی شده و از سال ۱۹۸۸ در فهرست میراث جهانی قرار گرفته است. این شهر مکان مسکونی مهمی برای ملاکین و یکی ازسکونتگاه های استعماری برای ثروتمندترین اسپانیایی ها در دنیای جدید بوده است. در سال ۱۹۸۲ بافت قدیم هاوانا متشکل از خیابان ها و کوچه های شطرنجی باریک و ساختمان های ۳ - ۲ طبقه استعماری اسپانیا به عنوان «میراث فرهنگی بشری» تلقی شد و از آن زمان اقدامات احیا و نوسازی این بافت گسترده تر شد.
نواحی داخلی سرزمین کوبا محیط های طبیعی بسیار متنوعی مشتمل بر رشته کوه ها، دشت ها، جنگل ها، مزارع و دره رودخانه ها، همراه با آبشارهای دیدنی، ۲۵ کیلومتر غار کشف شده، باغ های گیاهی، پارک های وحش و ذخایر دریایی را به نمایش می گذارد. تسهیلات مناسبی برای کمپینگ، پیاده روی، اسب دوانی، کوه نوردی و غارنوردی وجود دارد. گذران تعطیلات در استراحتگاه های کوهستانی در میان خود کوبایی ها عمومیت دارد. این کشور میزبان ۳۸۰ گونه پرنده (از جمله ۲۱ گونه بومی) است. باغ گیاهی سولداد در نزدیکی سواحل جنوبی بخش میانی کوبا اغلب گونه های گیاهی داخل سرزمین را دربر دارد (حدود ۸هزار گونه). از سال ۱۹۶۳ اراضی کافی برای شش پارک ملی شامل محیط های متنوع تخصیص یافت. در این پارک ها که چهار درصد مساحت کشور را تشکیل می دهد شکار و قطع درختان ممنوع است.
● توریسم سلامتی
بسیاری از اتباع امریکای لاتین که یک بار برای معالجه به امریکا سفر کرده اند در عرصه هایی چون جراحی قلب، پیوند کلیه و دیگر معالجات تخصصی نظیر درمان بیماری های پوستی جذب تسهیلات نسبتاً کم هزینه و مراقبت های بهداشتی باکیفیت بالای کوبا شده اند. تا پایان دهه ۱۹۸۰ حدود دوهزار توریست بیمار مورد درمان قرار گرفتند. در این کشور از طریق شرکت های خارجی همکار با Cubanacan فعالیت هایی برای احداث تعدادی استراحتگاه مراقبت های سلامتی برنامه ریزی شده است. ساناتوریومی در نزدیکی ترینیداد مشتمل بر ۲۰۰ اتاق تنها نمونه یی از نوع خود در حوزه کارائیب است.
● سرمایه اجتماعی پشتوانه توریسم در کوبا
بدون شک شرایط فرهنگی و اجتماعی بزرگ ترین و تاثیرگذارترین پشتوانه جلب توریست به کوبا محسوب می شود. مجموعه یی از آداب و رسوم، هنجارها، آموزه ها و رفتارهای اجتماعی، روحیات مردم و قوانین ناظر بر روابط میان افراد جامعه شرایط مساعدی را برای احساس امنیت توریست ها در جامعه کوبا فراهم آورده است.
مردمانی که این سوی اقیانوس اطلس را محیط ایده آلی برای اختلاط و تولید هویت جدیدی یافته اند که به یک اندازه توسط اروپاییان و آفریقاییان طی یک دوره پنج قرنی پرورش یافته است.
علاوه بر روحیه مردم در عرصه حضور اجتماعی، امنیت خاطر و احساس خودمانی بودن متقابل با توریست از اهمیت زیادی برخوردار است از این رو ظرفیت بسیار بالا برای پذیرش و همراهی با توریست ها در عین القای امنیت و اعتماد از مهمترین موارد عملکرد سازنده سرمایه اجتماعی کوبا در حمایت از توریسم بوده است.
● نقش مدیریت کارآمد در توسعه توریسم
«در سال ۱۹۸۷ با وخیم تر شدن اوضاع اقتصادی و کاهش شدید حمایت ایدئولوژیکی، پیشداوری های قبلی در مورد توریسم به کنار گذاشته شد و رهبری کشور توسعه توریسم با هدف کسب یک میلیارد دلار از قبل بیش از ۵۰۰ هزار توریست در سال ۱۹۹۲ را بالاترین تقدم اقتصادی کوبا تعیین کرد. منابع مهمی به بنگاه های دولتی نیمه رقابتی توریسم تخصیص یافت. مجموعاً ۳۹۵ میلیون دلار در اختیار انستیتوی ملی توریسم (INTUR) قرار گرفت تا در توسعه و ارتقای تسهیلات تفریحگاه های مهمی چون وارادرو و کایولارگو و همچنین پذیرش مسوولیت انجام تبلیغات قدرتمند در بازارهای هدف به کار گرفته شود. به ویژه بر قیمت های رقابتی کوبا در مقایسه با سایر کشورهای حوزه کارائیب تاکید شد. توجه ویژه یی به پتانسیل های جذب توریست در کشورهای انگلستان و اسکاندیناوی به عمل آمد.
به ویژه در مورد آلمان غربی و ایتالیا موفقیت ها چشمگیر بود ولی تا سال ۱۹۸۸ کانادا همچنان بزرگ ترین منبع توریسم ورودی به کوبا را تشکیل می داد (۵۰۱۴۱ نفر یا ۹/۱۷ درصد کل توریست ها در سال ۱۹۸۶ و ۵۳۰۰۰ نفر یا ۱/۱۷ درصد کل در سال ۱۹۸۸). دومین گروه پرشمار، توریست های اسپانیا بودند (۳۰۶۶۳ معادل ۹/۹ درصد کل در سال ۱۹۸۸). روابط تاریخی، دسترسی هوایی مستقیم و فعالیت های تجاری و سرمایه گذاری در این پرشماری سهم داشته اند. برعکس انگلیس، فرانسه و هلند از ارتباطات تنگاتنگ بیشتری با دیگر کشورهای حوزه کارائیب که قبلاً مستعمره آنها بوده اند، برخوردارند. اتباع شوروی و اروپای شرقی هم ۴/۲۴ درصد (۷۵۵۵۷ نفر) توریست های وارد شده به کوبا در سال ۱۹۸۸ را تشکیل می دادند ولی سهم این کشور از سال ۱۹۹۰ به بعد به نحو فاحشی کاهش یافته است.
هدف برنامه توسعه توریسم در کوبا، ارتقای ظرفیت اقامتگاه های توریستی تا ۲۸ هزار اتاق در سال ۱۹۹۲ (برای ۵۲۲ هزار توریست) و ۴۰ هزار اتاق، برای سال ۲۰۰۰ (برای حدود ۵/۱ میلیون توریست) بود. تنها در ساحل وارادرو واقع در ۲۵۰ کیلومتری هاوانا، برنامه ساخت سالانه ۳ هزار اتاق مجموعاً ۳۰ هزار تا سال ۲۰۰۰ در برنامه قرار گرفت.
در قبال کمبود شدید تسهیلات آموزشی و افراد کارآزموده در عرصه توریسم، انستیتوی ملی توریسم اقدام به تاسیس مدارس و کالج هایی برای آموزش مهارت های هتلداری، عمل آوری و ارائه غذا و خدمات حمل ونقل کرد. در سال ۱۹۹۰ اعلام شد که برنامه توسعه سازمان ملل کمک هایی در زمینه مدیریت هتل، روابط عمومی، سیستم های کامپیوتری و دیگر عرصه های آموزشی پیرامون صنعت توریسم را تدارک دیده است. طرح جامع توسعه فرودگاه های کشور در جهت تغییر وضع فرودگاه های اصلی و تسریع در بهبود زیرساخت های حمل ونقل هوایی تهیه شد. سیستم شاهراه ملی تا حدودی مورد نوسازی قرار گرفت. اگر در فاصله سال های ۸۵-۱۹۵۹ تنها ۳۸۲ کیلومتر شاهراه در کشور ساخته شد، برای دوره ۹۰-۱۹۸۶ تکمیل ۵۶۶ کیلومتر شاهراه مشتمل بر یک راه اصلی به ساحل وارادرو در برنامه کار قرار گرفت.برنامه ریزی واقع بینانه و اجرای پیگیر و کارآمد برنامه ها موجب شد که تصمیمات مدیریتی خطیر و پرریسک از موضع بحران و اضطرار به نتایج و دستاوردهای فراتر از انتظار منجر شود. در سال ۲۰۰۰ تعداد توریست ها به ۱۷۵۰ هزار نفر رسید (۳۰۸ هزار نفر کانادایی). شمار تاسیسات توریستی بالغ بر ۶۶۳ واحد شد که ۴۳۱ هتل را در بر می گرفت.
تعداد اتاق در اقامتگاه ها تا ۴۹۲۹۱ اتاق افزایش یافت که از این تعداد ۳۷۱۸۷ اتاق به هتل ها و متل ها اختصاص داشت و بالاخره درآمد سالانه کشور از توریسم به ۴/۱۷۳۷ میلیون دلار بالغ شد که اگر درآمدهای مربوط به حمل و نقل هوایی هم بدان اضافه شود (۸/۲۱۰ میلیون دلار) کل درآمد از این بابت به ۲/۱۹۴۸ میلیون دلار خواهد رسید. ارقام مذکور به نحو قابل ملاحظه یی از برآوردهای برنامه ها پیشی گرفته اند. روند فزاینده مذکور در سال های بعد نیز همچنان ادامه یافت. در سال ۲۰۰۵ تعداد هتل ها به ۴۶۰ و تعداد اتاق ها به ۵۵۲۱۴ (از جمله ۴۴۶۲۴ اتاق مربوط به هتل ها و متل ها) رسید. تعداد توریست ها تا ۲۲۶۱ هزار نفر افزایش یافت (مشتمل بر ۶۰۲۳۷۷ کانادایی) و درآمد حاصل از توریسم به ۷/۱۹۱۴ میلیون دلار رسید که اگر ۹/۱۹۸ میلیون دلار درآمد حمل ونقل هوایی بدان افزوده شود به رقم کلی به ۶/۲۱۱۳ میلیون دلار بالغ می شود. همه این ارقام در شرایطی محقق شده اند که تحریم های امریکا با شدت روزافزون ادامه داشته و موانع بزرگی بر سر راه پیشبرد توسعه توریسم در کوبا ایجاد کرده است. بنا به برآورد مقامات محلی در کوبا، اگر تحریم های امریکا برای مسافرت اتباع خود به کشور کوبا لغو شود، تعداد توریست های سالانه کوبا از مرز ۴ میلیون نفر فراتر خواهد رفت.
● بیم و امیدهای آینده
تلاش کوبا برای حفظ استقلال سیاسی خود، در شرایط متزلزل بودن بنیان های استقلال اقتصادی با دشواری های نفسگیری همراه شده است. اصولاً در دوران پس از فروپاشی بلوک شرق و عقب نشینی فاحش نیروهای چپ از مواضع سیاسی و بعضاً ایدئولوژیک خود، در عصری که مفاهیمی چون آزادی، دموکراسی، عدالت، استقلال و توسعه تحت تاثیر نظم نوین و مواضع تهاجمی محافل مرتبط با حاکمیت سرمایه جهانی باز تعریف شده و به پشتوانه اقتدار علمی، اقتصادی، نظامی و ارتباطی پرتوان و تعیین کننده آنها به باور غالب در میان طیف گسترده یی از روشنفکران طبقه متوسط و اقشار نوظهور به ویژه در کشورهای جهان سوم بدل شده است، در چنین عصری تلاش کوبا برای استقلال سیاسی بی معنا و محکوم به شکست تلقی می شود و راهکارهای کلیشه یی بانک جهانی و صندوق بین المللی پول، البته توأم با تغییر ساختار سیاسی به سبک نو محافظه کاری متأخر برای آن ارائه می شود. لذا علاوه بر دشواری های مهلک اقتصادی و سیاسی موجود بر سر راه برنامه های توسعه اقتصاد، فضای روانی متاثر از امپریالیسم فرهنگی و رسانه یی نیز در ایجاد تردید اصولی نسبت به امکان پذیری حصول استقلال سیاسی و اقتصادی در عین دستیابی به توسعه همه جانبه، نقش مخربی ایفا می کند.
این شرایط نوسان روحیات مردم از حالت نگرانی نسبت به وضعیت یک کشور تنها، تا امیدواری نسبت به آینده پررونق کشور را موجب شده است.
در هر صورت برنامه های توسعه توریسم در کوبا، به رغم تحریم های طولانی مدت و پیگیر ایالات متحده، به موفقیت های بزرگی نائل آمده است ولی این عامل به تنهایی نمی تواند آینده اقتصادی مطمئنی در جهت توسعه همه جانبه اقتصاد کشور توأم با گرایش های جامعه محورانه را تضمین کند، تنوع بخشیدن به ساختار اقتصادی همچنان به عنوان راهکاری سازنده برای توسعه نافرجام مانده است. به علاوه توسعه توریسم نیز از لحاظ اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی- سیاسی مشکلات متعددی را به همراه خواهد آورد. پیدایش بازار سیاه، ایجاد یک اقتصاد سایه با قدرت فزاینده، رایج شدن رفتارها و ناهنجاری هایی که به طور طبیعی با حضور تعداد زیادی افراد خارجی با فرهنگ های متفاوت امکان بروز می یابد و.... احتمالاتی هستند که در بلندمدت مسائل جدیدی را در مقابل جامعه کوبا قرار خواهد داد.
آنچه مسلم است آینده موفقیت آمیز در توسعه همه جانبه کشور، علاوه بر آنکه به تنوع بخشیدن و تقویت منابع اقتصادی تکیه می کند با افزایش آگاهی و همبستگی کشورهای در حال توسعه در مقابل فشارهای قدرت های جهانی از یک طرف و تقویت نیروهای صلح دوست و ترقی خواه در درون کشورهای صنعتی از طرف دیگر، ارتباط ناگسستنی پیدا می کند. در عین حال اعتنا به دستاوردهای علمی، فنی و تکنولوژیک معاصر که به جزء ضروری و جدایی ناپذیر از توسعه همه جانبه مبدل شده، در کوبا هم اجتناب ناپذیر به نظر می رسد.

مسعود خلیفه سلطانی

منبع : روزنامه اعتماد