بازار کامپیوتر ایران به کدام سو می رود

بازار کامپیوتر و تجهیزات فناوری اطلاعات ایران به کدام سو می رود؟ این سوالی است که ذهن بسیاری از فعالان این بازار و کارشناسان فناوری اطلاعات را به خود مشغول کرده است و پاسخ آن می تواند نقشی بسیار حیاتی در تعیین استراتژی حال و آینده شرکت ها و بنگاههای تجاری فعال در این بخش داشته باشد.
بازار فناوری اطلاعات ایران از اواسط دهه ۷۰ خورشیدی با روندی تدریجی در مسیر رشد قرارگرفت اما از دهه ۸۰ رشد تصاعدی خیره کننده ای را تجربه کرد که با گسترش افقی بازار و توسعه کیفی سطح تقاضای آن همراه است. بدیهی است، وقوع تحولاتی تا این اندازه عمیق موجب می شود تا بازار کامپیوتر ایران به تدریج از سازو کارهای تجارت سنتی فاصله بگیرد و روش ها و مکانیزمهای تازه ای را جایگزین آن کند.
اما این جایگزینی و تحول بدون تردید مستلزم عبور از دوران گذاری است که به نظر می رسد هنوز هم به پایان نرسیده و بخش قابل توجهی از بدنه بازار این فناوری مدرن را درگیر خود کرده است.
صاحب نظران فناوری اطلاعات معتقدند، بازار این فناوری هم اکنون در حال طی کردن سومین مرحله حیات خود در ایران است و بروز و ظهور شیوه های جدید تجارت و بازاریابی نشان می دهد، شرکت ها و بنگاه های تجاری فعال در این بخش، تلاش می کنند تا به سرعت خود را با شرایط تازه وقف دهند.
● دوره جنینی بازار کامپیوتر ایران
در دهه ۶۰ که از آن با عنوان دهه آغازین ورود PC به بازار ایران نام برده می شود، بزرگترین خریدار و فروشنده این بازار، دولت است.
بین سالهای ۶۱ تا ۶۹ ، قیمت کامپیوترهای PC رقمی در حدود ۳۰۰ هزار تومان بوده و این درحالی است که آمارها، درآمد سرانه ملی در این دهه را رقمی بین ۳۰ تا ۴۰ هزار تومان نشان می دهند.
در نتیجه، نرخ یک کامپیوتر PC در این دهه ، به طور تقریبی ۱۰ برابر درآمد سالانه شهروندان ایرانی را شامل می شد و بر همین اساس نیز ضریب نفوذ آن در ایران دهه ۶۰ ، کمتر از عدد یک بود.
با این وصف، می توان نتیجه گرفت که بین سالهای ۶۱ تا ۶۹ ، بزرگترین و در عین حال تنها مصرف کننده کامپیوترهای PC دولت بوده و به استثنای تعداد معدودی از شرکت های خصوصی که آنها نیز از قضا درون مجموعه دولت متولد شده بودند، عهده بازار این کالای فناورانه در دست بخش دولتی بوده است.
با این وجود، پای PC ها که تا پیش از این، فقط در مراکز پیش دانشگاهی و برخی مراکز خاص وجودداشتند، به اتاق ادارات دولتی باز شد و شاید به همین دلیل هم به این دهه، دهه دوران جنینی بازار کامپیوتر ایران می گویند.
● دوره دوم: دیواری که بر خشت کج بنا شد
دوره دوم حیات PC ها در ایران، از آغاز دهه ۷۰ خورشیدی کلید می خورد؛ بین سالهای ۷۱ تا ۷۹ وضعیت تا حدودی نسبت به دهه گذشته تغییر می کند.
درآمد سرانه ملی (به عنوان نمونه) در سال ۱۳۷۵ به رقم ۳۲۵ هزار تومان می رسد و نرخ یک دستگاه PC نیز در این سال ۶۰۰ هزار تومان است. مفهوم ساده آن افزایش نسبی قدرت خرید مردم است و شهروندان ایرانی که در دهه ۶۰ برای خرید یک کامپیوتر شخصی می بایست رقمی حدود ۱۰ برابر درآمد سالانه خود را هزینه می کردند، حالا می توانستند با پرداخت هزینه ای در حدود ۲ برابر درآمد سالانه شان، یک PC داشته باشند. افزایش توان اقتصادی، به اقشار پردرآمد و مرفه جامعه امکان می داد تا به صف دارندگان کامپیوتر شخصی بپیوندند؛ اما نه با انگیزه و ضرورت امروزی، بلکه گرانی کامپیوتر موجب شده بود تا خانواده های مرفه از آن برای فخرفروشی و خودنمایی استفاده کنند و بر همین اساس هم PC با ضریب نفوذ ۸/۵ درصدی یک کالای تجملی و لوکس محسوب می شد.
در عین حال، شرایط به سمتی می رفت که به تدریج، شرکت های بزرگ نیز در دفاتر کاری خود جایی برای کامپیوتر های شخصی بازکنند و این همان عاملی بود که به نظر می رسد تأثیر چشمگیری بر رشد بازار PC در ایران داشت.
در دهه ۷۰ اتفاقات دیگری هم افتاد که بی ارتباط با این مسایل نبودند: برخی از شرکت ها اقدام به مونتاژ PC کردند و واردات قطعات کامپیوتری و بعضاً تولید آنها نیز به شکل محدود در کشور آغاز شد. هرچه به سال های پایانی دهه ۷۰ نزدیک می شویم، فعالیت های مرتبط با کامپیوتر شکل تجاری تری به خود می گیرند.
دولت برای حمایت از معدود تولیدکنندگان قطعات کامپیوتری تسهیلاتی از جمله واردات با تعرفه پایین را برایشان فراهم می کند و البته در کنار این جریان، رانت های اقتصادی فراوانی نیز به وجود می آید.
سود بالای عرضه PC ، توجه سرمایه گذاران بسیاری را به خود جلب می کند و به موازات آن، شبکه اینترنت که پس از ابداع وب ، از کنج دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی خارج شده و به تدریج پا به عرصه عمومی می گذارد، نقش به سزایی را در افزایش تقاضای کامپیوتر شخصی بازی می کند؛ تا جایی که، در آخرین سال های دهه ۷۰ خورشیدی، همزمان با رشد تقاضای PC ، سرو کله قاچاقچیان کامپیوتر هم پیدا می شود. نیمه دوم دهه ۷۰ بدون تردید یک نقطه عطف در تاریخ بازار کامپیوتر ایران به شمار می آید؛ چرا که از یک سو، تعداد افرادی که قدرت خرید کامپیوتر PC دارند. افزایش می یابد و از سوی دیگر به دلیل فقدان ساز و کار های مناسب، فرایند عرضه و تقاضا به نحوی شکل می گیرد که پیامدهای نامناسب آن تا امروز ادامه دارند.
عرضه کنندگان کالا و قطعات کامپیوتری در این سالها بیشتر شامل سرمایه دارانی بود که کمترین اطلاعاتی درباره این محصولات و بدتر از آن، هیچ شناختی نیز از روشهای مدرن بازاریابی و عرضه محصولات کامپیوتری نداشتند.
در طرف دیگر، خریداران قرار داشتند که آنها نیز با اطلاعاتی بسیار ناچیز وارد بازار می شدند و اقدام به خرید محصولاتی می کردند که نه تنها فاقد خدمات پشتیبانی و گارانتی بودند، بلکه بعضاً کمترین تناسبی نیز با نیازهای کاربران خود نداشتند.
آنچه که می توان درباره این دهه گفت، این است که به دلایل متعددی از جمله فقدان آگاهی لازم، نبود فرهنگ صحیح عرضه و تقاضا و مهمتر از همه خالی بودن جای نهادهای نظارتی، دیوار بلند بازار کامپیوتر در ایران بنا نهاده شد؛. اما اولین خشت آن کج بود و به همین دلیل هم، امروز دوران گذار بسیار سختی را پشت سر می گذارد.
● دوره سوم: قرارگرفتن در عمل انجام شده
در نیمه نخست دهه ۸۰ که هم اکنون در حال به پایان رساندن آن هستیم، سومین دوره حیات بازار PCها و قطعات کامپیوتری در ایران آغازشد و هم اکنون نیز ادامه دارد.
تحولات فناوری اطلاعات از ابتدای دهه ۸۰ در جهان و متعاقب آن در ایران به اندازه ای عمیق و جدی هستند که می توان گفت بازار کامپیوتر ایران را مقابل عمل انجام شده قرارداده اند.
در این سالها، درآمد سرانه ملی بالغ بر یک میلیون و ۷۰۰ هزار تومان شد و حالا شهروندان ایرانی برای خرید یک کامپیوتر (حداکثر) ۶۰۰ هزارتومانی، باید مبلغی کمتر از ۳۴ درصد درآمد سالانه شان را بپردازند که این موضوع باعث شد تا رشد تقاضای بازار شکلی تصاعدی به خود بگیرد.
از سوی دیگر، نفوذ انقلاب اطلاعاتی در ایران و گسترش کاربردهای کامپیوتر به عنوان یک ضرورت حیاتی این رشد را تضمین می کند.
کارشناسان بازار به این شرایط، حاکمیت تقاضا می گویند و طبیعی است که در دوران حاکمیت تقاضا، مشتری محوری به تدریج اما با سرعتی فزاینده جایگزین روش های سنتی رایج در بازار شود.
به موازات این اتفاق، واردات کلیه اقلام کامپیوتر با توجه به تعرفه های ترجیحی آزاد شد و کاهش نرخ سود ناخالص کالاهای کامپیوتری باعث شد تا بازار این فناوری رشدی عرضی را تجربه کند که البته این جریان تنها به بازار ایران محدود نمی شود و به طور تقریبی در سراسر جهان وجود دارد؛ به همین دلیل هم، خالقان فناوری کامپیوتر مراکز تولید خودرو به کشور ارزان چین منتقل کردند و همزمان با آن روز به روز بر تعداد تولید کنندگان چینی کالا و قطعات کامپیوتری افزوده شد.
پیامد این اتفاق، ارزان و ارزان تر شدن محصولات کامپیوتری و افزایش بیش از پیش توان اقتصادی مردم برای خرید کامپیوتر بود، تا جایی که، امروزه شرکت های کامپیوتری اعم از شرکتهای تجاری ، تولیدی و خدماتی به ناچار در بازاری فعالیت می کنند که رقابت در آن حرف اول و آخر را می زند.
به همین دلیل، طی سال های اخیر، عرضه کنندگان کالای کامپیوتری با هدف جذب مشتریانی که دانش و توقعات بالاتری نسبت به مشتریان دهه ۶۰ و ۷۰ دارند، تلاش کرده اند تا اولاً سطح اطلاعات و توان تخصصی خود را بالا ببرند و دیگر این که از روش های بازاریابی مدرن و مشتری مدارانه ای در فعالیت های تجاری خود بهره بگیرند.
موج سوم حیات بازار، به دلیل وجود مولفه های گفته شده، با فرایند تازه ای به نام مدیریت توزیع در بازار همراه شد و فعالان تجاری این صنف، برای کسب اعتماد بیشتر مشتریان رویکرد تازه ای را در دستور کار خود قراردادند که مبتنی بر ارائه خدمات مطلوب پشتیبانی و گارانتی است.
در عین حال، تعدد شرکت های غیر دولتی فعال در بازار کامپیوتر باعث شد تا بسیاری از آنها لابد از رانت های اقتصادی که شامل برخی شرکت ها می شود، محروم شده و در نتیجه ، دیدگاه های منطقی تر و منطبق بر مکانیزم بازار را در استراتژی های تجاری و بازاریابی خود لحاظ کنند، تا جایی که امروزه، شاهد ظهور طرح نوآورانه تجاری نظیر طرح بیمه محصولات کامپیوتری ، طرح S&P باشگاه فعالان بازار IT و غیره هستیم که نشان می دهد فعالان تجاری این صنف به تدریج با ساز و کارهای بازار مدرن فناوری سازگارشده و تلاش می کنند با اتخاذ سیاست های مشتری مدارانه، بقای تجاری و اقتصادی خود را تضمین کنند.
این تحولات، درست در آستانه دورانی شکل می گیرند که به نظر می رسد در صورت اجرای صحیح اصل ۴۴ قانون اساسی و کناره گیری تمام و کمال دولت از متن بازار یک ضرورت حیاتی به حساب می آیند و در واقع تمرینی برای حاکمیت بخش خصوصی بر بازار فناوری اطلاعات کشور است.
از این رو، ضروری است تا دولت برای ساماندهی شرایط عبور بازار از دوران گذار حاضر، به اتخاذ و اعمال سیاست هایی بپردازد که حداقل به ضعیف شدن فعالان بخش خصوصی منجر نشود و بخش خصوصی نیز باید، چشم اندازهای آتی خود را به نحوی ترسیم کند که قادر به ادامه حیات خود در بازاری به شدت رقابتی باشد.
حال یافتن پاسخ این سوال که بازار کامپیوتر و تجهیزات فناوری اطلاعات ایران [در حال حاضر] چه مسیری را پیش روی دارد و به کدام سو می رود، ضرورتی حیاتی و انکار ناپذیر است.

نویسنده: کورش شمس

منبع : ماهنامه تحلیلگران عصر اطلاعات