بررسی وضعیت کارآیی انرژی در پالایشگاه های کشور

پالایشگاه ها از یک سو بزرگ ترین مصرف کننده انرژی در بخش صنعت ایران و از دیگر سو، تبدیل کننده و تولیدکننده انرژی هستند.
استفاده بهینه از منابع انرژی با توجه به اهمیت روز افزون این منابع در رشد اقتصادی به ایفای صحیح نقش انرژی در زمینه صنعتی شدن جوامع و حفظ محیط زیست اشاره دارد. موضوع کارآیی انرژی به عنوان مسئله مهم و در خور توجه سیاست گذاران بخش انرژی در دنیا مطرح است و با توجه به جمعیت روزافزون جهان و محدود بودن امکانات تولید، حتی برای کشورهای پیشرفته صنعتی، استفاده بهینه از امکانات موجود، راهی برتر به منظور افزایش تولید کالاها و خدمات و در نتیجه افزایش رفاه جامعه بشری تلقی می شود.
کشور ما نیز نه تنها از این مورد مستثنی نیست که به علل مختلف از جمله ناکافی بودن درآمدهای ارزی، وابستگی نامطلوب به درآمد نفت و سهم ناچیز صادرات غیرنفتی، می باید با دید گسترده تر و عمیق تری به این مقوله توجه کرد.
با توجه به این که صنعت یکی از بخش های عمده مصرف کننده انرژی در کشورهای در حال توسعه است، اجرای برنامه بهبود و ارتقای کارآیی و بهره وری انرژی در صنایع می تواند در کوتاه مدت و با مخارج بسیار کم، صرفه جویی های عمده ای را به دنبال داشته باشد و برای مشخص کردن ظرفیت های موجود برای صرفه جویی انرژی باید اقدام به اندازه گیری کارآیی و بهره وری کرد.
در اقتصاد ایران نیز بخش انرژی از دیرباز نقش مهم و تعیین کننده ای داشته است. علاوه بر تولید و صادرات نفت خام، دیگر فعالیت های مربوط به انرژی همانند پالایشگاه های نفت، گاز، نیروگاه های برق و ... سهم و نقش بسزایی را از نظر سرمایه گذاری، تولید، اشتغال در اقتصاد ایران دارند.
همان طور که می دانیم، پالایشگاه ها ضمن آن که بالاترین مصرف کننده انرژی هستند، تبدیل کننده و تولیدکننده انرژی نیز به شمار می آیند.
در ادامه نخست به بررسی وضعیت پالایشگاه های کشور، سپس به ارائه راهکارهایی به منظور بهبود وضعیت پالایشگاه ها از نظر کارآیی و بهره وری انرژی خواهیم پرداخت.
● بررسی وضعیت پالایشگاه های نفت کشور
▪ پالایشگاه اصفهان
پالایشگاه اصفهان از دو پالایشگاه شماره یک و دو با ظرفیت های مساوی یک صد هزار بشکه در روز تشکیل شده است. پالایشگاه اول، در بهمن ۱۳۵۸ آغاز به کار کرد و به فاصله شش ماه بعد نیز در سال ۵۹ راه اندازی شد. محل این پالایشگاه، حدود ۱۶ کیلومتری شمال اصفهان در مسیر جاده اصفهان به تهران واقع شده و با توجه به فاصله کمتر از ده کیلومتری با شهرهای پرجمعیت خمینی شهر، شاهین شهر و شهرک منتظری عملکرد بهینه آن از نقطه نظر مسائل زیست محیطی حائز اهمیت است.
خوراک نفت خام این پالایشگاه از حوزه های نفتی مارون و شادگان به وسیله خطوط لوله تامین می شود.
سوخت مصرفی این پالایشگاه، از دو نوع سوخت مایع و گاز که شامل گازهای پالایشگاه، مواد تولیدی سبک و نامرغوب و سوخت سنگین طراحی شده است.
▪ پالایشگاه اراک
پالایشگاه اراک با توجه به امکانات تامین نوع نفت خام و مواد تشیکل دهنده آن، همچنین نیاز مناطق مصرف با ظرفیت ۱۵۰ هزار بشکه در روز در سال ۱۳۷۲ با ضریب پیچیدگی نسبتا بالا در ۲۲ کیلومتری جنوب غربی شهر اراک (روستای شازند) طراحی و راه اندازی شده است.
خوراک نفت خام این پالایشگاه از حوزه های نفتی مارون از طریق خط لوله ۳۰، ۳۲ و ۳۶ اینچی تامین می شود.
سوخت این پالایشگاه شامل سوخت گاز از جمله گازهای جمع آوری شده از واحدهای پالایش، گاز طبیعی و بنزین واحد کاهش گرانروی( به دلیل مشخصات نامطلوب کیفی) و سوخت مایع سنگین تامین می شود.
پالایشگاه اراک به دلیل داشتن واحد سی.سی.ال می تواند بنزین بدون سرب تولید کند.
▪ پالایشگاه آبادان
پالایشگاه آبادان با ظرفیت ۶۳۰ هزار بشکه در روز بزرگ ترین پالایشگاه جهان و تنها موسسه عظیم ایران و پایه انتقال فناوری به همه صنایع کشور قبل از پایان جنگ عراق علیه ایران بوده است. در طول جنگ صدمات زیادی به این پالایشگاه وارد و پس از خاتمه جنگ با توجه به موازنه تولید و مصرف فرآورده های نفتی در کشور تعداد زیاد واحدهای آن بازسازی و احداث شد و تعداد دیگری در دست مطالعه است. قبل از جنگ محصولات این پالایشگاه نه تنها نیاز داخلی را تامین که مقداری نیز به خارج صادر می کرد. هم اکنون ظرفیت تصفیه نفت خام روزانه این پالایشگاه حدود ۴۵۰ هزار بشکه است که بزرگ ترین پالایشگاه منطقه به شمار می رود.
خوراک این پالایشگاه از مجموع ۴۵۰ هزار بشکه ارسالی به پالایشگاه ۱۵۰ هزار بشکه نفت خام شیرین از حوزه اهواز - آسماری با خط لوله، ۱۳۰ هزار بشکه نفت خام ترش مخلوط مناطق مرکزی توسط خط لوله و ۱۷۰ هزار بشکه نفت خام ترش و سنگین صادراتی با خط لوله به پالایشگاه ارسال می شود.
سوخت این پالایشگاه نیز از گازهای پالایشگاهی، نفت کوره، گاز طبیعی آغاجاری و گاز مایع تامین می شود.
▪ پالایشگاه بندرعباس
این پالایشگاه به منظور تامین قسمتی از فرآورده های نفتی مورد نیاز کشور به ویژه مواد میان تقطیر و بنزین با ظرفیت اسمی ۲۳۲ هزار بشکه در روز احداث شد که شامل ۲۲۰ هزار بشکه نفت خام و ۱۲ هزار بشکه مایعات گازی سرخون است. با توجه به محدود بودن ذخایر نفت خام سبک کشور، طراحی پالایشگاه بندر عباس در سال ۱۳۸۴ این پالایشگاه را قادر ساخته تا روزانه ۲۶۰ هزار بشکه نفت خام، ۲۰ هزار بشکه میعانات گازی را فرآورش و محصول آن را از طریق شبکه خطوط لوله و اسکله نفتی احداث شده صادر کند.
خوراک نفت خام این پالایشگاه از جزیره خارگ و به وسیله نفتکش تامین می شود.
سوخت این پالایشگاه نیز از هر دونوع سوخت مایع و گاز است.
▪ پالایشگاه کرمانشاه
پالایشگاه کرمانشاه با ظرفیت ۱۵ هزار بشکه در روز در سال ۱۳۵۰ بر اساس مشخصات فنی میدان های نفتی کنار رودخانه قره سو و در داخل شهر کرمانشاه با ضریب پیچیدگی طراحی، احداث و راه اندازی شد. از نظر موقعیت آب و هوایی این منطقه سردسیر است و دما آن در زمستان تا منفی سی درجه سانتیگراد کاهش می یابد.
خوراک این پالایشگاه در زمان طراحی از چاه های نفتی شرات با خط لوله ۱۸ اینچی به طول ۲۶۰ کیلومتر به پالایشگاه ارسال می شود. در پی شرارت های رژیم بعث عراق در سال ۱۳۵۹ و به دلیل اشغال چاه ها، ارسال نفت خام به پالایشگاه قطع و کار پالایشگاه عملا متوقف شد. به منظور راه اندازی مجدد، خط لوله افرینه - کرمانشاه به قطر ۱۶ اینچ و به طول ۱۷۲ کیلومتر احداث و در آبان ۱۳۶۲ به بهره برداری رسید.
در سال ۱۳۷۰ نیز نفت خام سرکان - ماله کوه از طریق همین خط لوله با نفت خام اهواز - آسماری مخلوط و جهت تصفیه به پالایشگاه ارسال شد.
هم اکنون خوراک پالایشگاه شامل هر سه نوع خوراک نفت شهر، اهواز - آسماری و سرکان - ماله کوه است.
با توجه به تغییرات نفت خام، کنترل شرایط فرآیندی برای پالایشگاه مشکل بوده که سبب نوسان در مقدار فرآورده ها، سوخت و ضایعات شده است.
برای اجتناب از بروز مشکلات ناشی از این موضوع، می توان نفت خام دریافتی از هر منبع را به صورت مجزا ذخیره و به تفکیک وارد پالایشگاه کرد یا با افزایش تعداد همزن ها نفت خام خوراک را به صورت مخلوط یکنواخت از نفت خام های مختلف درآورد و به پالایشگاه ارسال کرد.
▪ پالایشگاه تهران
بررسی تولید و مصرف فرآورده های نفتی در شمال کشور موجب شد ابتدا پالایشگاه شماره یک تهران با ظرفیت طراحی ۱۰۰ هزار بشکه در روز در سال ۱۳۴۷ و به دنبال آن با درسال ۱۳۵۲ پالایشگاه شماره دو با ظرفیت طراحی روزانه ۱۲۵ هزار بشکه در کنار پالایشگاه شماره یک در جنوب شهر تهران با ضریب پیچیدگی متوسط احداث و راه اندازی شود. عملکرد بهینه این پالایشگاه از نظر مسائل زیست محیطی بسیار مهم و حیاتی است.
خوراک نفت خام این پالایشگاه از حوزه های نفتی اهواز - آسماری، مارون و شادگان به وسیله خط لوله تامین می شود.
▪ پالایشگاه شیراز
مطالعه و بررسی و مصرف فرآورده های نفتی و نفت خام مورد نیاز در جنوب کشور موجب شد که پالایشگاه شیراز به وسیله شرکت «Universal oil products» با ظرفیت روزانه ۴۰ هزار بشکه در روز کارکرد، طراحی و به وسیله شرکت ایتالیایی« Snam progett» با نظارت شرکت ملی نفت ایران در سال ۱۳۵۲ بهره برداری شود. در جریان جنگ تحمیلی تغییرات بسیاری برای بهبود روش های تولید و افزایش فرآورده ها اعمال شد که طراحی، ساخت، نصب و بهره برداری از واحد قیر دمیده و تولید قیر باتری برای اولین بار در ایران از این جمله است. ظرفیت طراحی پالایشگاه شیراز روزانه ۴۰ هزار بشکه و ظرفیت بالقوه آن روزانه ۵۰ هزار بشکه نفت خام به اضافه ۷ هزار بشکه میعانات گاز است. با نصب و راه اندازی یک کوره جدید در واحد تقطیر ظرفیت این پالایشگاه حدود ۳۵ درصد افزایش یافته است.
نفت خام مورد نیاز این پالایشگاه به وسیله یک خط لوله ای به طول ۲۳۰ کیلومتر از منابع نفتی گچساران تامین می شود. بر اساس بررسی های فنی- اقتصادی، از سال ۱۳۷۶ روزانه به طور متوسط ۴۰۰۰ بشکه میعانات گازی میادین سرخون و ماله کوه به نفت خام خوراک این پالایشگاه تزریق و این موضوع سبب افزایش فرآورده های میان تقطیر و در نتیجه افزایش ضریب بازدهی پالایشگاه می شود.
▪ پالایشگاه تبریز
مطالعه و بررسی مقدار تولید و مصرف فرآورده های نفتی در کشور، همچنین تامین نفت خام، توزیع بهینه فرآورده های نفتی و سایر تسهیلات جانبی موجب شد تا پالایشگاه تبریز طراحی ۸۰ هزار بشکه در روز در سال ۱۳۵۶ احداث و راه اندازی شود.
این پالایشگاه در ۱۵ کیلومتری جنوب غربی تبریز واقع و به وسیله شرکت U.O.P طراحی شده است. در سال ۱۳۷۲ با انجام تعمیراتی در واحد تقطیر ظرفیت پالایشگاه به ۱۲۰ هزار بشکه در روز افزایش یافت، ولی استفاده از واحدهای پایین دستی تاکنون میسر نشده است.
خوراک نفت خام این پالایشگاه نیز از حوزه های اهواز - آسماری و شادگان توسط خط لوله تامین می شود.
▪ پالایشگاه لاوان
به منظور تامین فرآورده های مورد نیاز بنادر ساحلی، همچنین سوخت کشتی هایی که در خلیج فارس تردد می کردند، پالایشگاه لاوان با ظرفیت طراحی ۲۰ هزار بشکه در روز در سال ۱۳۵۵ به عنوان پالایشگاهی با ضریب پیچیدگی کم در جزیره لاوان احداث و راه اندازی شد.
متعاقب آن در سال ۱۳۷۳ دستگاه های مراکس برای شیرین کردن نفت، همچنین نمک زدایی به واحدهای پالایشی این پالایشگاه اضافه شد و ظرفیت آن به روزانه تا ۳۰ هزار بشکه در روز افزایش یافت.
خوراک نفت خام این پالایشگاه از حوزه های نفتی فلات قاره به وسیله خط لوله ۱۰ اینچی به طول حدود یک کیلومتر تامین می شود.
از گاز مایع، نفت گاز و نفت کوره به عنوان سوخت در پالایشگاه لاوان استفاده می شود.
در نهایت با مقایسه ارقام مربوط به تعداد کارکنان، میزان برق مصرفی، میزان سوخت به کار رفته، ظرفیت تولید هر پالایشگاه و محاسبه و مقایسه کارآیی و بهره وری این پالایشگاه که به شرح آن نمی پردازیم، می توان نتیجه گیری کرد که پالایشگاه تبریز و شیراز از پالایشگاه های دیگر کارآتر است که تبریز مقام اول را در این باره به خود اختصاص داده است.
با توجه به مسائل مطرح شده به بیان راهکارهایی به منظور ارتقای وضعیت کنونی پالایشگاه ها پرداخته ایم تا با به کارگیری آنها شاهد بازدهی و کارآیی بیشتر پالایشگاه ها کشور باشیم.
● راهکارهای سیاستی
▪ یکی از موضوع هایی که باید مورد توجه قرار گیرد، زیاد بودن تعداد کارکنان در پالایشگاه های کشور است که این نیروی کار اضافی به کاهش کارآیی منجر می شود. پالایشگاهی با ظرفیت ۴۰۰ هزار بشکه یا بیشتر در کشورهای پیشرفته را ۴۰۰ تا ۵۰۰ نفر اداره می کنند، در حالی که پالایشگاه های کشور ما و از جمله پالایشگاه آبادان از نیروی انسانی چند هزار نفری برخوردارند.
▪ ترکیب نیروی انسانی پالایشگاه های کشور ما با دیگر کشورهای جهان متفاوت است، در حالی که میانگین سابقه کار و تجربه این نیروها در کشورهای دیگر، اهمیتی ویژه دارد.
▪ بحث بعدی مربوط به ارتقای سطح دانش علمی کارکنان است، نیروی کار در پالایشگاه های ایران مهارت های تخصصی ندارد و با استفاده از آموزش های تخصصی، می توان سطح دانش علمی کارکنان را افزایش داد.
▪ پالایشگاه های ایران به دلیل استفاده نابهینه از مواد اولیه، ضایعات بسیار زیادی تولید می کنند و سبب اتلاف انرژی و سوخت می شوند که با انجام تدابیری می توان جلوی این ضایعات و اتلاف انرژی را گرفت.
▪ از دیگر عوامل موثر بر سودآوری پالایشگاه ها، میزان سرمایه گذاری در این بخش است، به عبارت دیگر هر چه سرمایه گذاری اولیه بیشتر باشد، در نهایت سودآوری نیز بیشتر خواهد بود.
▪ درجه پیچیدگی یک پالایشگاه و توانایی تولید محصولات با ارزش، از عوامل موثر بر وضعیت سوددهی آن است. تولید بالای نفت کوره در پالایشگاه های کشور، بر نامناسب بودن سوددهی آنها تاثیر دارد. برای تبدیل این محصولات به محصولات باارزش تر، واحدهای اضافی نیاز است که این کار، هم اکنون در پالاشگاه های آبادان و اراک و بندر عباس در حال انجام است. به طور مشخص پالایشگاه های ایران عموما در سطح متوسط است و پیچیدگی بالایی ندارد. پالایشگاه های اراک و بندرعباس و پس از آنها دیگر پالایشگاه ها، بعد از بازسازی و اجرای طرح های توسعه ای به نوع پیچیدگی نزدیک می شدند، اما باز هم طبقه پیچیده قرار نمی گیرند.
▪ از دیگر راهکارهای افزایش کارآیی و اثربخشی پالایشگاه ها، واگذاری این واحدها به بخش خصوصی است. این مسئله در بخشی از این واحدها تحقق یافته و در بخش عظیمی با چالش هایی روبه رو است.

تهیه وتدوین: صفیه شیخ بابایی

منبع : شبکه اطلاع رسانی شانا