محتوای باز و دسترسی به دانش دیجیتالی: دریای اطلاعات

ما باید در آینده [نزدیک] قانون کپی رایت را بر اساس الزامات عضویت در سازمان تجارت جهانی (WTO) رعایت کنیم که در آن صورت باید هزینه های هنگفتی را بابت مجوز استفاده از نرم افزار، اطلاعات و دانشهای مختلف بپردازیم. ولی آزادی، عدم پرداخت هزینه نیست بلکه شامل نحوه استفاده و بهره برداری نیز می شود و در بسیاری از موارد حقوق معنوی افراد مختلف را در بر می گیرد.
صحبت از باز بودن اطلاعات، آزاد بودن نرم افزار، آزادی دسترسی به منابع و مواردی از این قبیل در محافل مختلف بسیار شنیده می شود. واقعا مفهوم کامل این مقوله ها با جامعه ایرانی سازگار است؟ آیا این مفاهیم برای جامعه ما که قانون کپی رایت به هیچ عنوان در آن (در حال حاضر) جایگاهی ندارد قابل درک است؟ برای ما که در ازای خرید هر نوع نرم افزاری بیش از یک یا دوهزار تومان پرداخت نمی کنیم، آیا لزومی برای بحث در مورد مقوله آزادی در حوزه نرم افزار و اطلاعات وجود دارد؟
در ادامه تا حدودی به معرفی آزادی در حوزه های مختلف و باز بودن اطلاعات می پردازیم و بر مفاهیم کلی در این خصوص اشاره خواهیم کرد:
▪ شروع دیجیتالی
در ابتدا، تمامی محتوای دیجیتالی “باز” بود؛ یعنی امکان دسترسی باز و آزاد به محتوای دیجیتالی وجود داشت، یا این محتوا “آزاد” بود؛ یعنی انتخاب یا ارائه و استفاده از آنها در سخنرانی ها و موارد دیگر امکان پذیر بود.
تمامی این موارد به مرور زمان تغییر کرد: برنامه های دیجیتالی به عنوان یک کالای باارزش که باید در برابر رقبای دیگر محافظت شوند، شناخته شد و قوانین مختلف برای این محافظت از برنامه و محتوای دیجیتالی به تصویب رسید و این قوانین مانند سدی برای بعضی افراد و مانند سکوی پرتابی برای برخی دیگر شد.
▪ بازگشت دیجیتالی
اما تمام اینها باز هم در اوایل دهه ۹۰ شروع به تغییر کرد: شبکه جهانی اینترنت به وجود آمد و روز به روز گسترش یافت، لینوکس به دنیای دیجیتالی راه پیدا کرد و دیگر همه نمی توانستند مدعی محافظت از تمامی نرم افزارها شوند. بنیاد نرم افزارهای آزاد و متن باز نیز راهی دیگر برای استفاده از محتوای دیجیتالی ارائه داد و همه و همه اینها دست به دست هم داد تا باز هم شاهد بازگشت به روزهای اولیه تولید محتوای دیجیتالی باشیم.
▪ باز بودن (Openness)
دنیای ما در حال حرکت به سوی انقلاب ارتباطات و در راس آنها انقلاب کامپیوتری و محاسبات است. در اینجا منظور از ارتباطات به معنی انتقال و تبادل اطلاعات از طریق یک سیستم مشترک از نشانه ها است.
با این اوصاف، سوالی مطرح می شود و آن این است که اگر در تبادل اطلاعات، این نشانه ها با هم تفاوت داشته باشند چه اتفاقی می افتد؟
جواب این سوال بسیار آسان به نظر می رسد: از آنجایی که کامپیوتر یا نرم افزار مربوطه، آن نشانه ها را نشناخته است، بنابر این، اطلاعات موردنیاز را نمی توانیم به درستی استفاده کنیم.
پس چاره چیست؟
بازبودن اطلاعات و نرم افزارها می تواند از بروز چنین مشکلاتی جلوگیری کند و تولیدکنندگان نرم افزار می توانند به راحتی استانداردی را برای استفاده تعریف کنند.
Openness به متن باز مربوط می شود و فلسفه ای است که پایه و اساسی برای گروه ها، افراد و سازمانهای مختلف محسوب می شود و بیان می کند که چگونه با یکدیگر به تبادل اطلاعات بپردازند که همه بتوانند از آن اطلاعات بر اساس مجوزهای تعریف شده استفاده کنند؛ به عبارت دیگر، Openness دسترسی باز به اطلاعات یا منابع موردنیاز، که همان دانش دیجیتالی مورد نظرمان است، را تامین می کند.
باز بودن، انعطاف پذیری و آزادی تعویض بسته های نرم افزاری و انتخاب فروشنده را در بین کاربران اختیاری می سازد.
برخی از مواردی که بازبودن آنها را در بر می گیرد عبارتند از:
ـ محتوای باز (Open Content): هر محصول دیجیتالی
ـ متن باز (Open Source): برنامه های کامپیوتری
ـ Open News یا Open Information: اطلاعات دیجیتالی
ـ Open Document: مستندات باز
ـ Open Media: ویدئو و صدای دیجیتالی
ـ Open Education، Open Knowledge، Open Resource: محتوای آموزشی دیجیتالی
ـ Open Entertainment: سرگرمی دیجیتالی
ـ Open Standard: استانداردهای باز
▪ مزایای Openness:
باز بودن محتوا و دانش دیجیتالی مزایایی نیز در بردارد که از مهمترین آنها می توان به دسترسی آسان به اطلاعات بدون بروز مشکل، عدم وابستگی به نرم افزار یا نسخه خاصی از نرم افزار، امکان کپی، تغییر و انتشار مجدد با استفاده از مجوزهای تعریف شده، عدم وابستگی به سخت افزار خاص، امکان مشاهده داده ها و اطلاعات در هر نقطه ای از جهان، عدم وابستگی به محصول شرکت یا سازمان خاص و مشارکت همگانی در تهیه، ویرایش و انتشار نرم افزارها اشاره کرد.
البته هر محصول Open مجوز هم دارد ولی مجوزها به گونه ای هستند که به کاربر اجازه استفاده از آنها را می دهد.
▪ محتوای باز
محتوای باز(Open Content) به این معنی است که اطلاعات و محتویات قابل استفاده -که به صورت دیجیتالی یا آنلاین منتشر می شوند- در قالبی که کاربران به راحتی بتوانند آنها را کپی کرده یا تغییر دهند منتشر شود.
به عبارت دیگر، هر محتوای دیجیتالی که در قالبی استاندارد منتشر شود به گونه ای که کاربر در کپی و استفاده از آن یا در صورت نیاز، اعمال تغییر در آن بر اساس مجوزهای ارائه شده، مشکلی نداشته باشد، یک Open Content محسوب می شود.
بهترین نمونه از Open Content، استفاده از Wiki است. با Wiki می توانید اطلاعات دیجیتالی را بخوانید، کپی کنید، ویرایش کنید و دوباره به انتشار برسانید. Wiki مانند wikipedia نمونه ای مشخص از محتوای باز است.
▪ متن باز
برنامه های متن باز یا همان Open Source برنامه هایی هستند که مجوزهای آنها امکاناتی چون اجرای آزاد (برنامه را به هر قصدی اجرا کنند)، دسترسی به کد منبع (آن را مطالعه و تغییر دهند)، توزیع آزاد (اصل یا تغییر یافته برنامه را بدون پرداخت هزینه ای کپی و توزیع کنند) و انتشار تغییرات (بتوانند برنامه را متناسب با نیاز خود تغییر دهند و تغییرات خود را برای استفاده دیگران منتشر کنند) را در اختیار کاربران قرار می دهد.
این آزادیها منشا فواید بسیاری برای کاربردهای مختلف در جامعه هستند که از جمله آنها می توان به آموزش، شکوفایی خلاقیت، کاهش شکاف دیجیتال، انتقال فناوری، خوداتکایی و رشد صنعت نرم افزار و رفع وابستگی صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات اشاره کرد.
بسیاری بر این باورند که مفهوم متن باز بودن با Linux شروع شد، شاید هم با Emacs (محیط های برنامه نویسی و ویرایشگرهای محبوب بسیاری از افراد). دقیقا همان طور که بسیاری، تصور می کنند که "اینترنت" و "وب" یکی هستند. (در واقع، "ARPANET" از ۱۹۶۹ شروع شد، در حالیکه "وب" در سال ۱۹۹۱ مطرح شد؛ اما همچنان از این دو مقوله به عنوان یک موضوع صحبت می شود) در صورتی که این تصور به کل اشتباه است و فعالیت متن باز به خیلی پیش تر برمی گردد.
▪ مستندات باز
مستندات باز (Open Document) مستنداتی هستند که کاربر می تواند آنها را کپی کرده، تغییر داده و منتشر کند بدون اینکه به نرم افزار Office خاصی وابسته باشد. مستندات باز از Open Document Formatبه عنوان استاندارد استفاده می کنند.
قالب مستندات باز به گونه ای است که هر فروشنده و تولید کننده نرم افزار می تواند جزییات آن را یاد بگیرد و یک برنامه کاربردی که بتواند این قالب را بخواند و بنویسد، تهیه کند. همچنین قالب مستندات باز، به عنوان یک استاندارد ISO، توسط شرکت خاصی کنترل نمی شود اما به وسیله یک گروه استانداردسازی بدون هیچ گونه بهره ای کنترل می شود.
قالب مستندات باز یک قالب XML-Based برای مستندات Office محسوب می شود که شامل مستندات متنی، Spreadsheets، Drawing، Presentation و ... است که همگی به راحتی و فارغ از نوع نرم افزار، بتوانند مستندات را بخوانند، تغییر دهند و ذخیره کنند.
مستندات باز توسط گروه (OASIS (Organization for the Advancement of Structured Information Standards توسعه یافته است که یک گروه استانداردسازی مستقل بدون هیچ منفعتی است و توسط گروه ها و افراد مختلف نظیر فروشندگان نرم افزار( IBM، Sun، Corel، Arbortex و ...)، گروه های داوطلب (KDE، OpenOffice ، OpenDocument Foundation )، مشتریهایی با نیازهای پیچیده و مختلف (BoeingSociety of Biblical Literature) و بدنه دولت ( National Archives of Australia ) توسعه یافته و حمایت می شود.
▪ ویدئوی باز
Open Video نمونه ای دیگر از موارد باز در دنیای دیجیتالی محسوب می شود که از سال ۱۹۹۸ با تقریبا ۲۰۰ قطعه ویدئویی، پروژه ای تحت همین نام آغاز شد که هدف این پروژه، ایجاد مخزنی برای قراردادن محتوای ویدئوهای دیجیتالی است به طوری که برای ویدئوهای مختلف دیجیتالی، بازیابی های چندرسانه ای، کتابخانه دیجیتالی و سایر انجمنهای تحقیقاتی و پژوهشی قابل دسترس باشد.
همچنین، در این پروژه مواردی نیز برای مطالعه و تحقیق بیشتر در حوزه چندرسانه ای نیز در نظر گرفته شده است و علاوه بر آن، پروژه ویدئوی باز درنظر دارد، تعدادی از انجمنهای آموزشی مختلف را دربر گیرد.
▪ استانداردهای باز
استاندارد یک قالب کاری از مشخصاتی است که توسط یک سازمان شناخته شده تصویب شده اند و عموماً پذیرفته شده، جا افتاده اند و به طور گسترده در صنعت داخلی و خارجی به کار می روند.
بسیاری از موسسات، از جمله برخی از سازمانهای استانداردسازی نگرشهایی نیز در مورد استانداردهای باز (Open Standards) دارند. از جمله:
ـ استانداردهایی که به صورت عمومی جهت اجرا و به کارگیری موجود هستند.
ـ کلیه علاقه مندان باید بتوانند در توسعه استانداردها مشارکت داشته باشند.
به طور کلی همگان در مورد استانداردهای باز، روی مشخصه های زیر متفق القول هستند:
ـ دسترسی خواندن جهت بازخوانی، اجرا و به کارگیری برای همه داشته باشد.
ـ طی فرآیندی که باز بوده و مشارکت بقیه در آن نسبتاً راحت و ساده است، توسعه یابد.
ـ هیچ فروشنده/گروه واسط مشخص و معینی نداشته باشند.
استانداردهای مهمی مانند HTML/XML – W۳C ، Opendocument - OASIS/ISO/IEC
TCP/IP/HTML - IETF ، مبنای استانداردهای لینوکس (LSB) – گروه استانداردهای آزاد، ISO/IEC ، یونیکد – کنسرسیوم یونیکد، ISO/IEC و ۸۰۲.۱۱۶ - IEEE را می توان در شمار استانداردهای باز به حساب آورد.
با رعایت و استفاده از موارد باز بودن، به راحتی می توان مشکلاتی از قبیل استفاده از فایل یا مستندی را بدون توجه به نوع نرم افزار و قوانین موجود بر آن و تنها بر اساس مجوزهای آزاد برطرف کرد و همچنین در صورت خریداری محصول جدید، بدون هیچ مشکلی می توان باز هم با مشتریان خود از طریق همین محصول جدید فارغ از نوع و یا نسخه نرم افزار مورد استفاده از سوی مشتریان در ارتباط بود.
▪ سوتیترها:
ـ پاداش برای پدیدآورنده دانش دیجیتالی
دانش دیجیتالی به معنای استفاده از فناوری دیجیتالی برای رسیدن به اهداف تعیین شده است؛ اما این دانش در حال حاضر به استفاده از رایانه و برنامه های کاربردی آن محدود می شود.
وجود دانش دیجیتالی قدرتمند و توسعه منابع دیجیتالی، تحت تاثیر قوانین مالکیت، قراردادهای تجاری و چارچوب داد و ستدهای بین المللی است. در این زمینه یک قانون مالکیت منطقی و عقلانی وجود دارد که می گوید: “پدیدآورندگان دانش دیجیتالی باید از طریق امتداد تولیدات با کیفیت بهتر پاداش بگیرند. حال، این پاداشها برای یک پدیدآورنده دیجیتالی چه می تواند باشد.”
تحقیقات نشان داده است که بر اساس قوانین موجود، پنج روش مختلف برای نشان دادن این پاداش به پدیدآورنده فناوری دیجیتالی وجود دارد:
۱) تکرار (Duplication): برخی یا تمام محتوای دیجیتالی توسط افراد مختلف با حفظ حقوق معنوی تکرار و منتشر شوند.
۲) توزیع (Distribution): برخی یا تمام محتوای دیجیتالی توزیع شوند.
۳) تغییر (Alternation): برخی یا تمام محتوای دیجیتالی توسط افراد صاحب نظر تغییر یافته و مجددا منتشر شوند.
۴) استنساخ (Derivation): برخی یا تمام محتوای دیجیتالی قابل نسخه برداری منتشر شوند.
۵) ارائه (Exhibition): برخی یا تمام محتوای دیجیتالی قابل ارائه باشند.

نویسنده: بهروز عبادی
منابع:
ـ مقدمه ای بر نرم افزارهای آزاد/متن باز،دبیرخانه شورای عالی انفورماتیک، سال ۱۳۸۴، دکتر محمد خوانساری، دکتر حمیدرضا ربیعی،
ـ مقدمه ای بر استانداردهای باز، دبیرخانه شورای عالی انفورماتیک، در حال چاپ، دکتر محمد خوانساری، حمیدرضا ربیعی، مهندس زهرا احمدی
ـ Open Source Content، Palma Samuelson
ـ Open Content and access for digital scholarship، Gerry Mckiernon
ـ Free/Open Source، Open Content، Lawrence Liang
ـ Open Standard، Open Content and a model for Openness، Brian Kelly
ـ www.foss.ir
ـ www.open-video.org
ـ www.opencontent.org

منبع : ماهنامه تحلیلگران عصر اطلاعات