قالی کرمان زینت بخش موزه های معتبر جهان

به راستی که تاریخ فرش با تاریخ خود انسان عجین است. بشر اولیه در طی قرن ها به روش درهم تنیدن الیاف گیاهی و پوست درختان و در نتیجه صنایعی نظیر سبد بافی آشنا شده است و با بهره گیری از پشم حیواناتی که قابلیت در جوامع اولیه را داشتند، می توانست زیراندازهایی نه چندان نرم را تولید کند.
زیراندازهای اولیه متشکل از پوست نرم حیوانات و الیاف نرم گیاهی و بوریا بود، اما به لحاظ گسترش جوامع اجتماعی و نبود شکار نیاز به تولید بیشتر زیراندازهای دستباف روز به روز محسوس تر شد و بافت اینگونه زیراندازها تکامل یافت و به شکل فرش های دستباف امروزی درآمد. فرش دستباف که عرفان و فرهنگ و ادب ایرانی را به زیباترین گونه ای به تصویر کشیده و نام ایران را در دورترین نقاط دنیا بلند آوازه ساخته است با گذشت زمان بر لطافت و ارزش آن افزوده می شود.
و اما کرمان که استانی واقع در مناطق مرکزی و خشک ایران است یکی از مهم ترین شهرهای ایران در عرصه صنعت قالیبافی به شمار می آید. هر چند در کرمان سلسله کوه های نسبتاً بلندی وجود دارد ولی هیچ رودخانه پر آبی در آن جاری نیست. کمبود آب و مناطق لم یزرع کوهستانی و شن زارهای این سامان سبب شده تا بیشتر اهالی این منطقه به جای کشت و زرع به هنر و بخصوص صنعت قالیبافی روی آورند. کرمان از دیرباز یکی از مراکز مهم فرشبافی کشور به شمار می رفته و تاریخ فرشبافی آن به قرن ها پیش می رسد. قطعه ای که از یک تخته فرش بافته شده در این شهر که در موزه حضــــرت امام رضا علیه السلام در مشهد نگهداری می شود به سابقه ای حدود ۵۰۰ سال بافندگی در زمــــینه فرش های گره دار کرمان شهادت می دهد. در روند قالیبافی کرمان می توان نقاط اوج وفرود متعددی را سراغ گرفت به طوری که هنر قالی بافی کرمان نقطه اوج خود را در زمان صفویه و مرحله فرود خود را در اوایل دوره قاجاریه، همان زمانی که آقا محمد خان قاجار به لحاظ مساعدت اهالی کرمان با لطفعلی خان دست به کشتار و کور کردن هــــــولناک اهالی آن زد سپری کرده است. همچنین شروع انقلاب صنعتی و ورود انواع پارچه های نساجی و ماشینی که منجر به کاهش تولید انواع منسوجات دستی شد عامل اصلی گرایش به هنر قالیبافی کرمان است و در واقع دوران بعد از انقلاب صنعتی اروپا یکی از پررونق ترین ادوار قالیبافی در کرمان است. اغلب قالی های کرمان از نوع خاص ۳ پود می باشد به عبارتی بین رجهای بافت، ۳ پود دیده می شود که اولی و سومی ضخیم و دومی نازک است. ۲ نوع گره در بافت قالی های ایرانی معروف است که متمایز از دیگر گره های قالی است. در محدوده جغرافیایی کرمان هر ۲ نوع گره قالی ایران کاربرد دارد. در قالی های شهری باف کرمان گره مورد استفاده گره فارسی است که در بافت قالی های ظریف به کار می رود و در قالی های روستایی باف هر ۲ گره فارسی و ترکی رایج است. طرح های رایج درقالی های کرمان عبارت از طرح های خوشه انگوری، سبزیکار چمنی، گلدانی و درختی، ستونی ۳۳ پل، برگ چغندری، قاب قرآنی، بته جقه ای، لچک ترنج کف ساده و نیز نقشه های گل فرنگ و گوبلن، شکارگاه و افشان و بازوبندی و خشتی است. رنگ های مورد استفاده در قالی های کرمانی یکی از دلایل شهرت این قالی ها است که علاوه بر استفاده از رنگ های با ثبات و گیاهی، دارای ترکیب بندی بسیار قوی نیز هست. در قالی های مرغوب کرمان به طور معمول حداقل ۱۵ رنگ و در قالی های نفیس تا ۳۰ رنگ مورد استفاده قرار می گیرد. از لحاظ رنگ آمیزی فرش کرمان یکی از متنوع ترین و شادترین فرش های ایران محسوب می شود. لاکی سیر و روشن، بژ، عنابی، مسی، آبی سیر و روشن، سرمه ای، صورتی و سبز سیر و روشن از مهم ترین رنگ های مورد استفاده در قالی های کرمان است.
در حال حاضر کرمان از معدود مراکز قالی بافی در ایران است که در آن تقریباً به کلی مواد رنگ آمیزی بیگانه تحریم شده اند. رنگ های به کار رفته بسیار متنوع و اکثراً این رنگ ها که تا گذشته نزدیک در کارگاه های رنگرزی برای مصارف شالبافی و قالی بافی به کار می رفتند از سری رنگ های طبیعی بودند ولی در سال های بعد از جنگ جهانی دوم مقداری رنگ های جوهری به کارگاه های رنگرزی راه یافت. رنگ های گیاهی مورد استفاده نیز عبارت از نیل (ترکیبی)، قرمزدانه، روناس، پوست گردو، پوست انار، برگ مو، بوریا و حنا است، همچنین امیر خان شاهرخی، احمدخان شاهرخی و پسرانش حسین و حسن خان، شکرالله پـــــــاک گوهر، رضا خان زند، محمود ارجمند، محمد سام، حسن رسولی و میرزا علیرضا مایل از طراحان مشهور قالی کرمان بوده اند.
به طورکلی هیچ متاعی با قالی کرمان که از لحاظ نفیس بودن و ظرافت و رنگ آمیزی فوق العاده اعلاء ممتــــــــاز است نمی تواند رقابت کند و این صنعت به طور قطع از نفیس ترین صنایعی است که در دنیا به وجود آمده و بدون هیچ اغراقی یک پارچه قالی کرمانی هر نوع قالی دیگری را تحت الشعاع قرار می دهد. طرح و گره نقوش قالی کرمان نمونه طراحی های قدیم قبل از ظهور اسلام است ولی گل و بوته کاری و رنگ آمیزی های بی نهایت ممتاز آن چیزی است که نظر تحسین انسان را جلب می کند. اندازه معمولی قالی کرمانی ۷ در ۴ پا و ۶ اینچ است.
در قالی های متداول کرمان در هر ۳ و ۹ اینچ، ۶۴۰ جفت بافته می شود. قالی هایی که به جای پرده به کار می رود به قدری ظریف و نفیس بافته می شود که توجه بی ذوق ترین اشخاص را نیز جلب می کند.
رئیس صنف فرش کرمان در این باره می گوید: طرح و رنگ قالی کرمان اهمیت بسیاری دارد، چنانچه کمتر می توان ۲ قالی را از نظر رنگ و نقشه شبیه به یکدیگر پیدا کرد. فـــــــرش کرمان ریز بافت بوده و عموماً ۴۰ رج در گره است و بیشتر در ابعاد ۶۰ ، ۱۰۰-،۱۵۰ ۱۰۰- ۱۲۰ و ۲۰۰ بافته می شود. در گذشته نیز فرش های ۱۰۰ متری به صورت سفارشی در کـــــــــرمان بافته شده است که این کار افتخاری برای صنعت و هنر قالی بافی به شمار می آید.
محمد وزیری می افزاید: با تمام ویژگی های مثبتی که فرش کرمان دارد اما امروزه کشورهایی چون هند، چین و مالزی با تقلید استادانه از نقشه های قدیمی و جالب کرمان، فرش هایی با بافت بسیار شسته رفته و یا پشم های مرغوب و رنگ های درخشان و احتمالاً با استفاده از تکنیک های کامپیوتری به بازارهای غربی می فرستند که هرچند کیفیت فرش کرمان را ندارد اما می تواند تهدیدی جدی برای آینده این فرش باشد.
وی از افت تولید و مصرف فرش خبر داده و می گوید: در گذشته ۵۷ هزار متر قالی تولید می شد اما در حال حاضر ۲ هزار متر هم تولید و صادر نمی شود و علت اصلی آن هم افزایش فرش ماشینی است که هم طرح های زیبایی دارد و هم قیمت آن ارزانتر است و مردم ما هم امروزه بخاطر مشکلات مالی توان توجه کردن به کیفیت ندارند به همین علت به سمت فرش دستباف نمی روند. او خاطر نشان می کند: با وجود افت و خیزهای فراوان، امروزه نام کرمان با قالی آن مترادف است. فرش هایی که در این منطقه بافته شده، زینت بخش موزه های معتبر جهان است و هنوز تمیزی و لطافت اجناس نام قالی کرمان را به ذهن اشخاص تداعی می کند.

ندا بنی اسدی

منبع : روزنامه ایران