دیدنی های فرهنگی و تاریخی بازار اراک

آفتاب نیم روز از دریچه های چند ضلعی بر درون بازار سرک می کشد. در امتداد راسته اصلی بازار تا جایی که چشم کار می کند استوانه های منور از بلندای سقف گنبدی شکل بر سنگ فرش های فرسوده و ناهموار بازار تابیده است.
شعاع نور با کهکشانی از ذرات معلق رهگذران این بازار قدیمی را نوازش می کند و آنان را فرا می خواند تا برای لحظاتی هرچند کوتاه معماری زیبا و خیره کننده سقف و تاق های آجرین بازار را بنگرند .
گرچه غبار زمان بر سیمای بازار اراک سنگینی می کند و دیرزمانی است که صدای ضرباهنگ چکش صنعتگران در دهلیزهای این بنا به گوش نمی رسد، اما این بنای قدیمی هنوز هم فارغ از غوغای روزمره زندگی صنعتی، گفتنی ها و دیدنی های فراوان دارد.
بازار اراک ۲۰۰ سال پیش همزمان با شکل گیری شهر سلطان آباد (اراک کنونی) از سوی یوسف خان گرجی در دوران فتحعلی شاه قاجار بنا نهاده شد.
این بنا در مرکز بافت شطرنجی و قدیمی اراک قرار دارد و از سوی ۲ ورودی شمالی و جنوبی و ۸ گذر شرقی و غربی به محیط پیرامون متصل شده است.
طول بازوی شمال به جنوب بازار اراک ۷۲۰ متر و بازوی شرق به غرب آن ۲۰۰ متر است. مساحت این مجموعه بزرگ تاریخی به حدود ۱۴ هکتارمی رسد.
مصالح مورد استفاده در ساخت بازار اراک را سنگ، آجر و چوب که با استفاده از ملات گچ، خاک، آهک و نیز صفحاتی که از ورق های منجمد شده سرب و مس به هم متصل شده اند، تشکیل می دهند .
معماری بازار اراک برگرفته از سبک معماری دوره قاجاریه و دارای طاق های گنبدی شکل آجرنماست که به صورت ضربدری ساخته شده است.
این بازار با داشتن امکانات رفاهی، مسجد، حمام، مدرسه، آب انبار و شبکه فاضلاب در برخی محل ها از پیشرفته ترین اصول معماری و شهرسازی زمان قاجار بهره مند شده است.
وجود بیش از ۵۰۰ باب مغازه، ۲۰ سراچه وتیمچه، مسجد، حمام، آب انبار، مدرسه تاریخی سپهداری (حوزه علمیه امام خمینی(ره)) در مجموعه تاریخی بازار اراک حاکی از بهره مندی این مجموعه از کارکردهای متعدد و متنوع آن در گذشته و حال است.
از نمای پشت بام، گنبدهای ممتد در دوردیف شمالی و جنوبی و غربی و شرقی به طور زیبایی مشاهده می شود. گنبد چهارسوق بلندترین و عظیم ترین گنبد این بام است .
در مرکز هر گنبد دریچه ای تعبیه شده که کار نورپردازی و تهویه هوای هر سرا را انجام می دهد.
بهره گیری از شیوه های خاص معماری موجب شده که در فضای این بازار در زمستان هوای گرم و در تابستان هوایی خنک و مطبوع جریان یابد.
حجره ها در راسته اصلی بازار استقرار یافته اند و کارگاه های تولیدی، بار اندازها، انبارها و بازارچه های اختصاصی در قالب سراها و در دوطرف بازار و به فواصل ۵۰ متر از یکدیگر ساخته شده اند.سرای کاشانی، سرای نوروزی، سرای مهر و سرای گلشن از این جمله اند.
زیباترین و مهم ترین سرای بازار که همچنان توانسته ساختار اولیه خود را حفظ کند، سرای کاشانی است که به بازار فرش اختصاص یافته است. سرای مهر نیز اکنون به بازارچه صنایع دستی اختصاص دارد. در کنار بازار مسجد و مدرسه سپهدار، یکی از زیبا ترین مساجد اراک قرار دارد.
در شهرهای قدیمی ایران، بازار نه تنها محوراصلی اقتصاد به شمار می رفته بلکه کانون بسیاری از فعالیت های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بوده است .
گرچه در سال های اخیر به دلیل توسعه شهرها، بازار برخی از نقش های خود را از دست داده و در محاصره ساخت و سازهای نا منظم و بی قواره قرار گرفته اما این بازار همچنان ماهیت خود را به عنوان منظم ترین بنا و مجموعه ساختمانی شهر اراک حفظ کرده است.
بازار اراک همواره محلی برای تولید و عرضه انواع کالا و صنایع بوده است. اما امروز این مرکز تنها به محلی برای فروش محصولات تبدیل شده است که محدودیت و کاهش کارکردهای بازار را در پی داشته است.
دکتر محمود روح الامینی، محقق و استاد مردم شناسی دانشگاه تهران می گوید: در گذشته بازار علاوه بر مرکزیت فروش محصولات، جایگاه ساخت و تولید کالاهای مختلف بوده است اما امروزه فعالیت اصلی بازار به فروش و عرضه محصولات خلاصه می شود.
محمدرضا محتاط پور پژوهشگر اراکی و نویسنده کتاب جامعه شناسی شهری سیمای اراک می نویسد: در دوره های گذشته بازار مرکز تجاری شهر اراک بوده و توزیع فعالیت های اقتصادی در آن بر اساس نظمی منطقی شکل گرفته است.
به گفته این محقق، تنوع فعالیت ها در بازار به گونه ای است که تقریباً تأمین بخش قابل توجهی از نیازهای مردم در آن امکان پذیر است و حال آنکه در خارج از بازار عرضه محصولات در مناطق مختلف پراکنده شده است.
این پژوهشگر می نویسد: هنوز هم برای ساکنان مناطق روستایی اطراف شهر اراک بازار مهم ترین مکان تهیه مایحتاج و عرضه صنایع دستی و روستایی است.
این بازار اگرچه در سال های اخیر به دلیل توسعه شهری و ساخت و سازهای نامنظم بسیاری از نقش های خود را از دست داده است اما همچنان به عنوان یک بنای تاریخی گفتنی ها و دیدنی های فراوانی دارد.
مجموعه بازار اراک که در سال ۱۳۵۵ به شماره ۱۲۸۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، آخرین نمونه از معماری اسلامی و سرشار از پیام ها و آموزه های فرهنگی و تاریخی است. این بنای با ارزش، تلفیقی از معماری مدرن و سنتی ایرانی است.

پرنیان سلطانمرادی

منبع : روزنامه ایران