رسیدگی به محرومان و ایتام

مقتدای راهمان علی(ع) است، همو که واژگان تاب بزرگی روحش را ندارند. با کدامین واژه می‌توان به توصیف دریای ایثار و سخا نشست آنگاه که در نماز انگشترش را به مسکین عطا کرد، ایثار معنا گرفت و بخشش از شادی در سرور شد و فقیران عالم طعم تلخ فقر را فراموش کردند و از شرمساری نداری به در آمدند. چون به همراه همسر و فرزندانش افطار خود را سر شب پیاپی به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند، خودخواهی رخت بربست و دگرخواهی و مهرورزی معناگرفت و زیباترین پیام‌ها در کالبد زمان جان گرفت و به جهان قرن بیستم تقدیم شد.
جهانی که چون مجسمه‌ای دو رویه است. جهانی که بر یک روی آن بتی دلربا،‌ زیبا و فریبنده و بردیگر روی هیولایی وحشتناک جلوه‌گری می‌کند. در سده اخیر، پیشرفت صنعت و دانش چون جادو کارهای به ظاهر نشدنی راممکن ساخت و انسان‌ها را به شگفتی واداشت و آسایش جسمانی و فراوانی به ارمغان آورد. اما فضیلت‌های انسانی را به دست فراموشی سپرد بلکه در لا به لای چرخ‌های هولناک خود خرد و نابود کرد. در دنیای کنونی ازخستگی و رنج‌های جسمی دوران کهن خبری نیست اما از فضیلت، شرافت و عواطف اصیل از قبیل مهر ومحبت، فداکاری و از خودگذشتگی کمتر خبری می‌بینیم.
از این رو تمدن کنونی، نه تنها نتوانست بشر را از اقیانوس‌ پهناور مشکلات زندگی به ساحل خوشبختی رهنمون سازد بلکه توفانی بنیان‌کن نیز برای او فراهم ساخت، دنیای امروز آسایش جسمی را با خوشبختی واقعی اشتباه گرفت و نیمی از خواسته‌های بشریت را به فراموشی سپرد. از قربانی‌های تمدن کنونی، عاطفه، مردم‌خواهی و مهرورزی به دیگران است که شور زندگی از آن سرچشمه می‌گیرد. دریغا که در دنیای متمدن، “مهر و عاطفه” ارزش واقعی خود را از دست داده است.
زندگی ماشینی امروزی، آخرین و پیشرفته‌ترین وسیله‌های لذت‌جویی و کامیابی جسمی را به آدمی عرضه می‌دارد و این فرصت را از انسان می‌گیرد که به فکر دیگران باشند، چه رسد به اینکه با دیگران رابطه عاطفی برقرار ساخته و به آنان مهر بورزد. انسان امروز با خود و همنوعانش و با طبیعت بیگانه شده و به نوعی به کالا تبدیل شده و نیروی خود را نوعی سرمایه‌گذاری می‌داند که باید تحت شرایط بازار عرضه، حداکثر سود را برایش کسب کند. اگر می‌بینیم جوامع کنونی با بی‌سامانی‌های فراوانی دست و پنجه نرم می‌کند و راهی به سعادت نمی‌یابد شاید یک علتش بیگانگی از غیر و توجه به خویشتن است.
با این همه باید عاطفه و مهر و محبت در انسان پرورش یافته و نیرومند شود. برای نیک‌بختی جامعه باید نیروی محبت و دگر دوستی در انسان‌ها تقویت شود و در سایه دگرخواهی انسان‌ها از محبت دیگران بهره مند شوند.‌ اسلام آئین ‌مهرورزی است که براساس فطرت و ارضای صحیح خواسته‌های انسانی بنا شده است. لذا به مسئله محبت و انسان دوستی توجه فراوانی دارد. اسلام همه انسان‌ها را از یک ریشه می‌داند و امتیازهای غلط نژادی، قبیله‌ای و مادی را به رسمیت نمی‌شناسد و از آنجا که همه آدمیان آفریده خدا و در اصل از یک پدر و مادرند شایسته احترام و محبت‌اند. امیرمومنان به فرزندش محمد حنفیه می‌گوید:
فرزندم به تمام انسان‌ها نیکی کن همان گونه که انتظار داری نسبت به تو نیکی کنند. آنچه را برای خود می‌پسندی برای دیگران بپسند و آنچه را برای خود زشت و ناپسند می‌شماری برای آنان نیز قبیح و ناپسند بشمار. با مردم چنان خوش‌خلقی کن که چون از آنان دور شدی مورد مهر آنان قرار گیری و آنگاه که مردی بر تو گریان و سوگوار باشند.(۱)
بنابراین اسلام نه تنها به انسان‌ها احترام می‌گذارد بلکه بشر دوستی را به جایی رسانده است که به پیروان خود دستور می‌دهد، همچنان که به نیک‌بختی و پیروزی خود علاقه‌مندند، همین احساس را درباره دیگران نیز داشته باشند.
رسیدگی به ایتام و محرومین مورد توجه اسلام بوده و هر انسان مسلمانی مسئول است که با روی باز و سرشار از محبت با یتیمان برخورد کند به نحوی که احساس نکنند پدر یا مادر خود را از دست داده‌اند. آنان نیز روزی در زیر سایه پدر و مادر زندگی می‌کردند و مورد مهر و محبت آنها بودند،‌ امروز که از نعمت پدر و مادر محروم شده‌اند از هر جهت به محبت نیازمند و باید به این نیاز آنان پاسخ مثبت داد تا در میان همسالان خود احساس غربت و حقارت نکنند، باید به فکر کودکان یتیم و خانواده‌های بی‌سرپرست بود و به زندگی آنان رسیدگی کرد و وصیت امیرالمومنین(ع) را که نزدیک شهادت خود فرمود را از یاد نبریم که:
خدا را خدا را در مورد یتیمان، نکند آنها گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند، نکند آنها درحضور شما در اثر عدم رسیدگی از بین بروند.(۲) هم ایشان در ثواب رسیدگی به ایتام می‌فرماید:
هر مرد و زن با ایمانی که از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بکشد خدای متعالی به عدد هر مویی که دست خود را روی آن می‌گذارد، یک ثواب برای او می‌نویسد.(۳)
از امور مسلم در مشی پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) اهتمام ایشان برای دفع حوایج مستضعفان و محرومان و ایتام است. آن بزرگواران سعی می‌نمودند در جبهه آنان باشند، کرامتشان را حفظ کنند و محرومیت‌هایشان را بزدایند، زیرا آنان را محبوب خدا و وسیله رحمت الهی می‌دانستند. آنها خود را از محرومان می‌دانستند و به آنان عشق می‌ورزیدند و آنان را بزرگ و عزیز می‌داشتند. از امیرمومنان علی(ع) روایت شده است که پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود که در شب معراج خداوند به او فرمودند:
“ای محمد! دوست داشتن خدا، دوست داشتن فقیران و نزدیک شدن به ایشان است. گفت آنها چه کسانی هستند؟
فرمود: کسانی که به اندک خشنودند و بر گرسنگی شکیبایند و بر زندگی گوارا و سپاسگزارند و از گرسنگی و تشنگی شکایت نمی‌کنند و با زبانشان دروغ نمی‌گویند و بر پروردگارشان خشمناک نباشند و بر آنچه از دست داده‌اند، فسرده خاطر نمی‌شوند و به آنچه به دست آرند شادمان نمی باشند. ای محمد! دوست داشتن من دوست داشتن فقیران است. به فقیران و مجلسشان نزدیک شو تا تو را به خود نزدیک کنم و از ثروتمندان و مجلسشان دور شو که فقیران دوستان من‌اند.”(۴)
چرخ آسیای جامعه ایمانی بر پایه محبت و پیوستگی و حفظ کرامتها می‌گردد. ظهور محبت ایمانی در دستها و قدمهای مومنان تجلی می‌یابد و با برآوردن حاجت، محبت‌ها افزون می‌گردد. از محبوب‌ترین کارها در نزد خدا قیام برای رفع نیازهای برادران ایمانی و تلاش در رفع آن است. اساسا قدمهایی که در پی رفع حاجت و نیاز برادران دینی برداشته می‌شود ماجور به اجر است.
جان اهل ایمان چنان با هم پیوند خورده است که مانند یک وجودند و اندوه هر یک اندوه همه و شادی هر یک شادی همگان است. هیچ‌گاه انسان مسلمان برای خود سفره‌های رنگین و چرب نمی‌پسندد در حالی که در چند قدمی او محرومانی از شدت گرسنگی و بی‌نوایی از حداقل خوراک و پوشاک بهره‌مند نباشند. از جمله وظایف بسیار مهم اهل ایمان نسبت به یکدیگر “مواسات” و یاری کردن یکدیگر و شریک ساختن در مال است. بنابراین مسلمانان باید اهل تکامل اجتماعی و مواسات باشند، باید حقوق الهی در اموالشان را به تمامی بپردازند، باید چشمشان به سوی خدا و گامشان برای خلق و دستشان برای دستگیری بینوایان، یتیمان و محرومان گشاده باشد. حسن سلوک و خیرخواهی نسبت به بندگان خدا انسان را از خودخواهی و خودبینی باز می‌دارد و به اخلاق الهی و ملکوتی متخلق می‌سازد.
فرد مسلمان هیچ‌گاه نباید نسبت به ناراحتی دیگران بی‌تفاوت و از احوال آنان بی‌خبر باشد. افراد بی‌تفاوت و خودخواه لزوم تعاون و همکاری در نیکوکاری و سالم‌سازی اجتماع را که یک اصل مهم اسلامی است، نادیده می‌گیرند. باید کوشید تا روح همیاری و همدردی را در خود ایجاد کرده و حالت بی‌تفاوتی و خونسردی را به خونگرمی و سوز و گداز و حس فردگرایی را به روح اجتماعی مبدل کرد. در این حال به محض اینکه احساس ناراحتی و نیاز در برادر دینی کرد بی‌درنگ وارد عمل می‌شود و در رفع مشکلاتش می‌کوشد و حتی پیش از تقاضا در مقام یاری او بر می‌آید. از سوی دیگر انفاق و رسیدگی به محرومان فراموش شود و ثروتها در یک قطب اجتماع جمع شود، اکثریتی محروم و بینوا به‌وجود می‌آیند و دیری نخواهد گذشت که یک انفجار عظیم در اجتماع به‌وجود آید که نفوس و اموال سرمایه‌داران در آتش این انقلاب خواهند سوخت. بنابراین قبل از اینکه به حال محرومان مفید باشد به نفع سرمایه‌داران است. در حقیقت تعدیل ثروت حافظ ثروت است. چنان‌که علی(ع) می‌فرماید:
“اموال خویش را با دادن زکات حفظ کنید.”در دید ابتدایی انفاق و بذل مال چیزی جز کم کردن مال نیست و این همان نظریه کوته‌بینانه شیطانی است اما با دقت و دید وسیع می‌بینیم که انفاق ضامن بقای اجتماع، تحکیم عدالت اجتماعی، سبب کم کردن فاصله طبقاتی و پیشرفت همگانی و عمومی می‌باشد و مسلم است که با پیشرفت اجتماع، افرادی که در آن زندگی می‌کنند نیز در رفاه و آسایش خواهند بود و این همان نظر واقع‌بینانه است.
در اسلام به مهمانداری و مهمان‌دوستی هم سفارش شده و علاوه بر این کوشش می‌شود تا در این محافل از بستگان نیازمند، ضعفا و ایتام دعوت بیشتر به عمل آید تا در ضمن نزدیک شدن دلها به هم گرسنگانی نیز سیر شوند. امیرالمومنین(ع) به شرکت فرماندارش در میهمانی بدون حضور فقرا اعتراض می‌کند! آن حضرت زیباترین صحنه‌های مواسات را جلوه بخشید تا آنجا که این ویژگی را یکی از دو میزان آزمایش شیعه معرفی فرموده است:“شیعه مرا به دو ویژگی بیازمایند. محافظت بر وقت‌های نماز و مواسات به مال با برادران خود، پس اگر این‌گونه نباشد از آنها دوری کن.”(۵)
آن حضرت کسانی را که اهل مواسات، مساعدت و دستگیری و غمخواری با یکدیگر نباشند پیروان حقیقی خود ندانسته است و به “نوف” می‌فرماید:
“ای نوف! درهمی و درهمی و جامه‌ای و جامه‌ای وگرنه، نه [شیعه نیستند]“(۶)
آنان با یکدیگر در اموال و مایحتاج زندگی که برابری رفتار می‌کنند تا جایی که درهمی از آن خود و درهمی از آن برادر خود، جامه‌ای از آن خود و جامه‌ای از آن برادر دینی خود، میزان پیوند پیروان حقیقی، در میزان عمل به تکامل و همیاری یکدیگر است. امیرمومنان در دوران حکومت خود بر پیرمردی درمانده که گدایی می‌کرد، گذشت. امام با دیدن آن صحنه پرسید این چه وضعی است؟ گفتند: ای امیرمومنان او فردی نصرانی است. امام فرمود: تا زمانی که جوان بوده از او کار کشیده‌اید و اینک که پیر و درمانده شده است رها و طردش کرده‌اید، مخارج او را از بیت‌المال بپردازید و تامینش کنید!
امام(ع) در پی آن بودند که سطح زندگی متناسب با مقتضیات روز را برای او تضمین کنند. بر این اساس نامه‌ای بر قثم بن عباس فرماندار خود در مکه نوشتند:‌”اموالی که در نزد تو گرد آمده و مربوط به خداست به دقت در مصرف آنها بنگر و آن را به مصرف عیالمندان و گرسنگانی که در محل هستند برسان. آنچنان که به طور صحیح به دست فقرا و نیازمندان برسد و مازاد آن را نزد ما بفرست تا بین کسانی که در اینجا هستند تقسیم کنیم.”(۷)
بنابراین رفتار علی(ع) با یتیمان و محرومان الگویی برای همه دولتمردان، مسئولان و شیعیان و آزادمردان است. در حقیقت حضرت با عمل خویش حجت را بر ما تمام نمودند. هماره درد بی‌سرپرستی و ندای آحاد محروم جامعه، شرر به جان دردمند مولا می‌زد و حتی تا واپسین ثانیه‌های حیات نیز به فکر محرومان بود و در واپسین کلام خویش نیز دغدغه خود را آشکار ساخت آنگاه که فرمود:‌”خدا را درباره یتیمان در نظر بگیرید، مبادا دهان‌های آنها از گرسنگی بسته بماند.”
و بعد از سفارش یتیمان به ناگاه قلب رئوف و مهربان علی(ع) که همراز چاه‌های کوفه بود از تپش ایستاد و دیدگان خارگرفته و حلقوم فرو رفته‌اش راحت شد اما داغ دوباره بی‌پدری قلب یتیمان و درد فقر و بی‌پناهی بر جبین محرومان نشست. اینک این ماییم و آخرین سفارش مولا. ما هستیم و به دوش گرفتن انبان سرزمین مانده یتیمان و محرومان و شبگردی کوی مستمندان و اثبات ارادت و علاقه‌مندی به پدر محرومان؛
همتم بدرقه راه کن ای طایر قدس
که دراز است ره مقصد و من نوسفرم
پی نوشتها:
۱- وسایل‌الشیعه، ج۸، ص ۵۴۱
۲- نهج‌البلاغه، صبحی صالح، ص ۴۲۱
۳- ثواب‌الاعمال و عقاب الاعمال صدوق، ص ۲۳۷
۴- بحارالانوار، ج۷۷، ص ۲۳
۵- نهج‌البلاغه
۶- بحارالانوار، ج۶۷، ص ۱۹۱
۷- نهج‌البلاغه، نامه ۶۷

منبع : روزنامه سلامت