هنرمندان ساسانی

هنرمندان دربار ساسانی منزلتی شایسته داشتند. چنانکه در افتتاح پروژه ها موسیقی‌دانان هم‌ردیف فرمانداران از جانب خسروپرویز دعوت می‌شدند.
بررسی اشیا و آثار به دست آمده از منطقه بین النهرین نشان می دهد پیشینه موسیقی در فرهنگ بشر به هزاره سوم پیش از میلاد می رسد به برخی از شواهد این موضوع در ادامه اشاره شده و ردپای موسیقی از دوره های پیش از تاریخ تا پایان عصر ساسانی پیگیری شده است.
واژه معرب شده موسیقی از واژه «موزیکم» یونانی و «موزیکوس» لاتینی گرفته شده که در زبان فارسی، نوا _ آوا _ آهنگ _ ترانه _ سرود گفته می‌شود که دو بخش دارد:
۱) آهنگ هنر زبان و دهان
۲) آلات و ابزار و سازها که نواخته می‌شوند.
▪ پیدایش موسیقی:
بشر از لحظه تولد با موسیقی‌ زاده شده و می‌شود، اولین آهنگ و نوای گریه نوزاد قبل از دیدار مادر به او آگاهی می‌دهد که نوزادش زنده به جهان هستی پا گذاشته و نوزاد با شنیدن طپش‌های (آوای) قلب مادر آرامش می‌یابد. بنابراین موسیقی قبل از زبان و گفتار به وجود آمده است.
بشر از ابتدای زندگی مانند حیوانات می‌زیسته و با صداها و نواهای مختلف با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کردند و همچون حیوانات از گیاهان و میوه‌های جنگلی و همچنین شکار حیوانات مختلف شب و روز خود را سپری می‌کرده و خواسته‌های خود را در مواقع شادی، غم، ترس، پیروزی و احساس خطر با نواهای مختلف به یکدیگر منتقل می‌کردند.
پیروزی و شادی در شکار حیوانات گرسنگی، مریضی و در آخر مرگ، هر کدام با صداها و نواهای متناسب با آن رویداد و همچنین تغییر چهره و صورت و حرکات دست و پا و اندام به یکدیگر نشان داده می‌شد و از این جا می‌توان گفت که موسیقی، رقص و پانتومیم ابتدایی آغاز شده است.
در آغاز صداهای مختلف در طبیعت بزرگ‌ترین راهنمای بشر نخستین بوده است. ترنم باران در برگ‌های درختان و زمین و دریا _ رعد و برق برخاسته از ابرها _ صدای امواج دریا و رودخانه و آبشارها، صدای مختلف بادها _ نواهای مختلف پرندگان و حیوانات همه و همه به آنها الفبای موسیقی و آواها را می‌آموخت و بشر مانند آنها صداها را تقلید و بازسازی می‌کرد و تقلید این آواها اولین زبان او بود (زبان موسیقی قبل از الفبای گفتار آغاز شد)
اینک چند مثال در فارسی: شُرشُر باران یا آب و آبشار _ قِرچ‌قوروچ که صدای ساییدن دندان‌ها به یکدیگر است _ تَرق تروق که صدای سوختن چوب‌ تر در آتش است و واژه ترقه از آن گرفته شده است.
واژه جر که صدای پاره کردن کاغذ یا پارچه است و در آخر واژه بمب که از زبان انگلیسی آمده و در اصل صدای مهیب و انفجار آن سِلاح ویران‌کننده است. بشر آغازین با ابزار سنگی و چوبی، استخوانی، پوستی و شاخی که می‌ساخته از برخورد این ابزار به یکدیگر که صدای آنها رساتر از صدای حنجره انسان است سازهای ابتدایی را کشف کرد.
از موسیقی بشر آغازین که مانند حیوانات در طبیعت زندگی می‌کرده و سپس به زندگی جنگلی و غارنشینی رسیده، آگاهی چندانی در دست نیست و از پیدایش وسایل زندگی و ابزارهای آنها به این نتیجه رسیدند که زندگی آنها بدون نوا و آهنگ نبوده است بلکه قبل از این که زبانی برای گفتار و تبادل افکار داشته باشند یک نوع موسیقی داشتند که زبانشان بوده است.
دوره پیش از تاریخ _ دوران کشاورزی بشر در بین‌النهرین و ایران از هزاران سال پیش از میلاد آغاز شده و انسان به دلیل کار کردن روی زمین به مدت طولانی به سکونت در منطقه‌ای گرایش پیدا کرده و اولین دهکده‌ها و شهرهای کوچک پدید آمد و به علت ندانستن ریشه بلاهای طبیعی مانند سیل، زلزله _ طوفان، قحطی و مرگ ناچار قدرت مافوقی به نام خدایان برای خود تصور کرد و همچنین برای کارهای دسته جمعی در کشاورزی و ساختمان‌سازی به خصوص پیشرفت کار وسایل و بازار ابتدایی ساخته و سپس آهنگ‌ها و نواها برای پیشبرد کار ساخته شد.
چنانکه موسیقی زبان کار در کشورهای آفریقایی و بین‌النهرین و هند پدید آمد و بعدها برای خدایان نیز در مصر، یونان، هندوستان آهنگ‌ها پیشرفت کرد.
پیش‌ از تاریخ در ایران _ در تپه چغازنبیل واقع در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی دزفول و ۹ کیلومتری جنوب خرابه‌های جندی‌شاپور (شهر قدیم ساسانی _ استقرارگاه سربازان شاهپور پادشاه ساسانی) که آرامگاه یعقوب لیث صفاری نیز در آن جاست، قطعه گل پخته به اندازه‌های ۲ در ۵ در ۸ سانتی‌متر به دست آمد که مربوط به ۳۵۰۰ تا ۳۰۰۰ پیش از میلاد است و در آن صحنه‌ای را از یک قایق نشان می‌دهد که چند نفر در کناره‌های قایق نشسته‌اند، یکی مشغول نواختن تنبک و دیگری سرنا و دیگری با دهان باز مشغول خواندن است و یک اسیر دست بسته را در قایق حمل می‌کنند.
این لوحه گلی در زمستان سال ۱۳۵۱ خورشیدی به دست آمد که اینجانب در حفاری شرکت داشته و اکنون این لوحه در موزه ایران باستان است. مجسمه آجری خدای ایشتار (خدای عشق و کشاورزی دوره عیلامی‌ها) به اندازه ۱۲ سانتی‌متر مربوط به ۱۹۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد در حفاری‌های هفت تپه نزدیک شوش در سال ۱۳۴۵ خورشیدی به دست آمده که خود در این حفاری شرکت داشته. این خدا مشغول نواختن سازی به شکل سه تار یا بانجو است. این مجسمه نیز در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.
ظرف سفالی نخودی رنگ با نقوش مردان لخت به رنگ قرمز که دست‌های یکدیگر را گرفته‌اند و در حال رقصیدن دسته جمعی هستند مربوط به ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد است که از تپه چشمه علی در شهر ری در جنوب تهران به دست آمده و در موزه ایران باستان است. (حفاری توسط پرفسور هرتسفلد در ۷۰ سال پیش)
اینها نمونه‌هایی از آثار وجود موسیقی و رقص در ایران باستان است. دوره تاریخی در ایران _ دوره تاریخی در ایران از زمان مادها یا ۷۰۰ سال پیش از میلاد آغاز شده، گرچه از دوره ماد خط نوشتاری به دست نیامده ولی با پیدایش وسایل و ابزار زندگی و نوع بناها در این دوره به خصوص نیایشگاه (معبد) با آتشگاه «نوشی جان» در ۱۲ کیلومتری شمال بروجرد (بین راه همدان به بروجرد) می‌توان گفت که در این نیایشگاه (آتشگاه) مراسمی انجام و برای خدا یا خدایان علاوه بر دادن هدایا حرکات و نواهایی مانند رقص و موسیقی انجام می‌شده است.
تاریخ تقریبی این آتشگاه حدود ۶۷۰ تا ۶۵۰ پیش از میلاد است. دوره هخامنشی که حدود ۵۵۰ سال پیش از میلاد مسیح آغاز شده است.
شکوفایی این دوره با مشاهده بنای مشهور تخت جمشید و نقوش برجسته آن و همچنین وسایل و ابزار به دست آمده از این دوره در دو شهر مشهور دیگر همدان (اکباتانا = شهر شاهی) پایتخت تابستانی هخامنشی‌ها و شهر شوش (پایتخت زمستانی) و نقاط مختلف دیگر و آلات نواختن مانند سنج _ طبل _ سرنا (بوق) که بیشتر در جنگل‌ها به کار می‌رفته قابل مشاهده است. هرودت درباره مراسم مذهبی ایرانیان می‌نویسد : ایرانیان باستان برای تقدیم نذر و نیاز به خدا، آتش نمی‌افرختند و شراب بر آرامگاه‌ها نپاشند ولی یکی از موبدان حاضر شود و سرودهای مذهبی بسراید.
همچنین گزنفون در کتاب خصال کوروش می‌نویسد، کوروش هنگام حمله به سپاه آشور بنا به عادت خود سرودی آغاز می‌کرد که همه سپاهیان آن را بخوانند و نیمه شب که صدای کوس رفتن برخاست کوروش سردار سپاه را بخواند و بدینسان فرمان داد، چون سپاه دشمن نزدیک شود سرود جنگ خواهم خواند و سپاه ما بی‌درنگ مرا با سرود پاسخ گویند.
این اشارت می‌رساند که موسیقی در مراسم مذهبی و آداب رزم در زندگانی اجتماعی ایرانیان بخش بزرگی داشته، چنانکه گات‌های زرتشت مجموعه از اشعار و سرودهای مذهبی بوده که با آهنگ‌های خاص خود اجرا می‌شده است. دوره پارت (اشکانی) _ در دوره ۵۰۰ ساله حکومت اشکانیان اکثر اوقات با جنگ‌های داخلی و خارجی به خصوص با سلوکی‌ها و ارمنستان و روم سپری می‌شد.
بنابراین بیشتر همت و وقت شاهان اشکانی به این امور می‌گذشت و پس از آرامش موقتی به آبادی و امنیت راه‌ها و ارتباطات تجاری می‌گذشت تا کشور پهناور خود را از هر جهت نگهداری کنند. کشور، مانند زمان هخامنشی‌ها به ساتراپ‌ها و سپس بخش‌ها و ولایات تقسیم می‌شد و در راس آن حاکم لشکری یا کشوری منصوب می‌شد.
نفوذ فرهنگ و تمدن یونانی _ ستاره‌شناسی _ وقایع‌نگاری مانند دوره بابلیان همچنان پیشرفت داشت. آثار معماری و آرامگاه‌ها و مجسمه‌ها که محفوظ مانده از هنر کشور پارت‌ها سخن می‌گویند. هنر ایران در این دوره پیش‌آهنگ صورت‌نگاری‌ عصر ساسانیان بوده است. همچنین معبد خدایان در شهرهای بین‌النهرین در دوره پارتی‌ها جایی برای خدایان مصر و یونان نیز گذارده است.
آیین زرتشت و کیش مزدیسنا دین پارتی‌ها بوده که حتی در نقاط دور مانند ارمنستان و سلوکیه رایج بود. معابد خدای بابلی به نام آتو در اوروک در قلب کشور پارت کشف شده. بَعل ؛ خدای بابل در تَدلَر و اکباتانا و کاپادوکیه مورد پرستش قرار می‌گرفت. وجود این خدایان گوناگون از نفوذ عمیق و متقابل اختلاط عناصر ایرانی _ بابلی _ آرامی _ سوری و مسیحی و یونانی حکایت می‌کنند. در بین‌النهرین که واجد بازرگانی وسیع و پیشه‌های پررونق بود تمام ادیان گوناگون با هم در تعامل بودند و از این نظر سرزمین پارت‌ها فوق‌العاده مورد توجه بود. لذا مردم این سرزمین پهناور با ادیان مختلف و مراسم گوناگون و وجود معابد و خدایان مختلف مسلما علاوه بر موسیقی رزمی موسیقی مذهبی هم داشتند.
دوره ساسانی _ آشنایی ما درباره موسیقی و رقص در دوره ساسانی بیشتر از هر دوره دیگر است. زیرا از نوشته‌های تاریخی و همچنین پیدایش اشیا ذی‌قیمت این دوره مانند جام‌های نقره‌ای و موزاییک‌های به دست آمده از نقاط مختلف به خصوص بیشاپور (شهر شاپور اول) که منقوش به رقص بانوان (جام نقره‌ای ساسانی) و بانوی چنگ‌نواز (موزاییک پیدا شده از بیشاپور) است توسط پروفسور گیرشمن فرانسوی مابین سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۲۰ خورشیدی در بیشاپور کشف شد.
همچنین موسیقی‌دانان و خوانندگان بزرگ مانند باربد _ نکیسا _ رامتین _ بامشاد _ سرکش اکثرا در دربار خسروپرویز بودند ظهور کردند که پایه‌گذار موسیقی ایران پس از اسلام و حتی بعضی کشورهای اسلامی شدند. مدارک مثبتی نشان می‌دهد که در زمان ساسانیان موسیقی بسیار غنی بوده و در جامعه مقامی بس شایسته داشته است. چنانکه در آیین مزدک که در زمان کواد (قباد) ظهور کرد موسیقی به عنوان یکی از نیروهای معنوی چهارگانه، شعور _ عقل _ حافظه و شادی برابر خداوند جلو‌ه‌گر می‌شود. این چهار نیرو به دستیاری شش وزیر امور عالم را اداره می‌کنند و وزیران میان ۱۲ روح در حرکتند که یکی از آنها خواننده و سراینده موسیقی است.
به دست آوردن این مقام در تشکیلات آسمانی آیین مزدک نشانه آن است که موسیقی در زندگی مردم آن روز جز احتیاجات روحی به شمار می‌رفته. به علاوه مسلم است که موسیقی‌دانان، خوانندگان و نوازندگان در دربار شاهان و شاهزادگان ساسانی منزلتی شایسته داشته‌اند. چنانکه در افتتاح سدی روی رودخانه دجله موسیقی‌دانان هم‌ردیف فرمانداران (ساتراپ) از جانب خسروپرویز دعوت می‌شدند.
دستگاه‌های منسوب به باربد شامل هفت‌ خسروانی _ سی سحن و سیصد و شصت داستان بوده که با هفت روز هفته و سی‌ روز ماه و سیصد و شصت روز سال مطابقت داشته است.
در کتاب تاریخ منوچهری و دیگر نویسندگان ایرانی و عرب نام‌های بی‌شماری از آوازها و قطعات موسیقی است که تشخیص نوع و گام و کیفیت اجرای آنها میسر نیست. مثلا یزدان آفرید شاید نام یک سروده مذهبی است. بعضی داستان‌ها به وقایع تاریخی و آثار افتخارآمیز قدیم ایران منسوب است که ساسانیان از آغاز مایل به یادآوری آن بودند.
مثلا کین ایرج _ کین سیاوش _ تخت اردشیر و برخی قدرت خسروپرویز را نمایان می‌سازد _ باغ شیرین _ باغ شهریار _ تخت تاکدیس و بعضی دیگر ثروت او را به یاد می‌آورند و در برخی جشن‌ها و عیدها در فصول مختلف به خصوص فرا رسیدن بهار و نوروز تشریح و توصیف می‌شدند از آن جمله‌اند نوروز بزرگ _ گلزار _ سبز بهار _ راه گل _ آرایش خورشید و ماه _ ابهر کوهان _ نوشین لبان _ روشن چراغ _ پالیزبان _ دل‌انگیزان که در آنها مناظر زیبای طبیعت و نشاط زندگی توصیف شده است.
برخی از این نام‌ها هنوز در بین گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی کنونی ایران و ممالک اسلامی یافت می‌شود مثلا زیرافکند _ نوروز _ نَهفت _ خسروانی و غیره. راست یکی از آنهاست که امروز یکی از دستگاه‌های موسیقی ایران و عرب و تُرک است.
به نظر می‌رسد باربد بزرگ‌ترین آهنگساز زمان خود بوده، نه تنها به سبب توانایی در خلق آهنگ‌های گوناگون و مهارت در نوازندگی بلکه به سبب تنوع احساساتی که در قطعاتش در شنونده ایجاد می‌کند.
در این مورد حکایتی درباره قطعه‌ای از او به نام شبدیز نقل شده است که به وسیله شاعر عرب خالد فیاض و دیگران به شعر درآمده است. معروف است که خسروپرویز بین اسب‌های خود اسب باهوشی به نام شبدیز (رنگ شب) را بیش از همه دوست می‌داشت و چنان به این اسب علاقه‌ داشت که سپرده بود که هر کس خبر مرگ شبدیز را بر زبان راند مجازاتش اعدام باشد.
شبدیز مُرد و کسی را جرأت نبود که شاه را از واقعه آگاه سازد. رییس دواب (چهارپا) ناچار از باربد خواست که به وسیله آهنگی این خبر شوم را به شاه بفهماند. گویند باربد آهنگی ساخت و خسرو از شنیدن آن مرگ شبدیز را دریافت. فریاد برآورد شبدیز مرد.
باربد پاسخ داد آری شاهنشاه و بدینگونه با آهنگ موسیقی خبر آن را به شاه دادند و بدین وسیله شاه را از عهد خود بازگردانید. بنا بر نوشته مورخین گام‌های موسیقی قدیم ایرانی در حقیقت پیش از باربد نیز وجود داشته است. در هر حال باید آنها را ریشه و بنیان موسیقی ایران و عرب بعد از اسلام و ممالک اسلامی دانست.
گسترش موسیقی _ در دنیای امروزی موسیقی نقش بسیار مهمی در زندگی انسان‌ها ایفا می‌کند در هر کجا که زبانی گویا وجود ندارد، موسیقی حالات را بیان می‌کند و به بیان دیگر موسیقی وسیع‌تر از حرف‌ زدن و سخن گفتن است و بهتر می‌توان گفت که موسیقی زبان بین‌المللی است.
کسانی‌ که الفبای موسیقی را می‌دانند (نت‌های دو _ ر _ می _ فا و غیره) می‌توانند آن را بخوانند و بنوازند مانند کارهای موسیقی‌دانان بزرگ بتهوون _ موتزارت و باخ و غیره در صورتی که زبان هر ملت بین‌المللی نیست به بیان دیگر موسیقی مثل اعداد ریاضی است و پایان ندارد.
به همین دلیل تا به حال در جهان آهنگ‌های مختلف، خوانندگان مختلف، نوازندگان مختلف ظهور کرده‌اند و خواهند کرد که هر کدام جایگاه خود را دارند و به قول حافظ (از هر زبان که می‌شنوم نامکرر است) آهنگ‌های مختلف در مواقع مختلف و حالات مختلف انسان مانند عصبانیت _ خوشحالی _ غم فرق می‌کند مثلا نمی‌شود زبان عشق را با عصبانیت بیان کرد و این موسیقی است که حتی پیش‌درآمد اتفاقات است و مثلا دیدن یک فیلم جنایی _ عشقی _ کُمیک از آهنگ ساخته شده برای فیلم، انسان پیش از دیدن فیلم می‌فهمد صحنه چه خواهد بود و حالات را بهتر بیان می‌کند.
به طور کلی در ایران امروز سه نوع موسیقی وجود دارد:
۱) موسیقی کلاسیک و سنتی
۲) موسیقی کلاسیک سبک
۳) موسیقی مردم _ اولی را همه کس نمی‌فهمند و در سالن‌های بزرگ اجرا می‌شود. دومی را همه کس می‌فهمند و بسته به ذوق خود انتخاب می‌کنند _ سومی محلی و باید به زبان محلی آشنا بود.

پی‌نوشت: قسمت دوره هخامنشی و قطعه‌ای از دوره ساسانی برگرفته از مقاله بسیار محققانه مهدی برکشلی است که در مجله ره‌آورد شماره ۵۸ پاییز و زمستان ۱۹۸۰ چاپ شده است.

منبع : بانک اطلاعات گردشگری