مردمی شجاع اهل موسیقی و جشن

فرهنگ و مدنیت در جهان امروز عنصری اساسی و بسیار مهم در روابط اجتماعی و ارتباطات گسترده میان جوامع محسوب می شود. تمدن مهم ترین عامل درخشش یک جامعه و ملت است. هنگامی که ما به این واژه می اندیشیم همواره تمدن بزرگ ایران به ذهن خطور می کند. تمدنی با قدمتی چند هزار ساله که بر تارک تاریخ می درخشد و در بررسی و مطالعه این تمدن بزرگ و ترکیب آن نقش مردم کرد به طور آشکار بر صفحه تاریخ این سرزمین جلوه می کند.
کردها در سرزمینی پهناور از کوه ها و دشت های به هم پیوسته یی که از کوهستان های زاگرس تا کوه های تورس در آناتولی و از شمال جلگه خوزستان تا کوه های ارمنستان کشیده شده، سکونت دارند.
سرزمینی از الوند تا فرات، از دشت ذهاب تا دشت ارزروم، سرزمینی با نهرها و کوهستان های فراوان.
سرزمین کردها در امتداد محوری از شمال لرستان و از آن سو از شمال کاظمین عراق تا منطقه ارزروم ترکیه و کوه های قفقاز، از جنوب به شمال کشیده شده است و همچنین از محور شرق به غرب از همدان ایران تا فرای رود فرات و منطقه موسوم به جزیره در سوریه امتداد دارد.
از لحاظ پیشینه تاریخی براساس تحقیقات و مطالعات دانشمندانی همچون مینورسکی و اوژن پیتارد مردم کرد بازمانده قوم متمدن ماد هستند که از قسمت های شرقی به این سمت مهاجرت کرده اند و آن تمدن باشکوه را بنا نهادند و بعد از آن نیز تاثیر بسزایی در تاریخ امپراتوری ایران داشته اند و در حیات طولانی خود فراز و نشیب زیادی را به خود دیده اند.
درباره ریشه لغوی واژه «کرد» نظریات مختلفی ابراز شده اما بیشتر بر این نظر بوده اند که کرد به معنای شجاع و دلیر است و در باب خصوصیات آنان نیز کسانی که در طول تاریخ از این سرزمین دیدار کرده اند کردها را مردمی آزاده، شجاع و میهن پرست وصف کرده اند که علاقه زیادی به موسیقی و جشن دارند.
کردها در ریشه و منشاء خود افسانه هایی دارند. از جمله می گویند هنگامی که برای خوراک مارهای ضحاک هر روز دو جوان را قربانی می کردند وزیری نیکوخصال به این اندیشه افتاد که هر روز یکی از آن دو جوان را نجات دهد. بعد از مدتی که جمعیت آنان افزون شد، به زندگی در کوهستان های زاگرس پرداختند و اعقاب آنها را کردهای امروزی می دانند. عده یی بر این افسانه اند که هنگامی که حضرت سلیمان بر حکمرانی بود فرمان داد که پانصد دختر از زیباترین های سرزمین روم را به درگاه او بیاورند. این عده کردها را از بازماندگان آن زیبارویان می دانند. افسانه دیگر کردها را از اعقاب کردبن اسفندیار می داند.
اما طبق تحقیقات دانشمندان همزمان با مهاجرت مادها به غرب فلات ایران، گروه دیگری به نام کاردو یا کاردویی یا کورت که آنها هم از آریایی ها بودند به غرب مهاجرت کرده و با آنها امتزاج یافته و کردهای امروزی از بقایای آن اقوام آریایی هستند.
● زبان کردی
زبان کردی را بیشتر دانشمندان از جمله مینورسکی، هارتمان و وایباخ تغییر و تحول یافته همان زبان مادها می دانند و حال این زبان در طول سه هزار سال تغییر و تحول یافته و به کمال و غنای کنونی رسیده است. به عقیده زبان شناسان ظرفیت، گستردگی و پتانسیل زایش زبان کردی بسیار زیاد است و به علت کوهستانی بودن قلمروی سکونت این مردم و روابط درون گروهی آنان زبان کردی کمتر مورد امتزاج و اختلاط زبان های دیگر قرار گرفته است که البته در عصر حاضر به علت گسترش ارتباطات و توسعه علوم ورود لغات و اصطلاحات از زبان های دیگر به این زبان روند فزاینده یی یافته است.
زبان کردی زیرمجموعه زبان های هند و اروپایی است که خود دارای شعباتی چند است که هر کدام در محدوده جغرافیایی خاصی گسترش یافته اند. محققان به طور کلی زبان کردی را به سه یا چهار گروه عمده تقسیم بندی کرده اند؛
▪ گویش کرمانجی شمالی
▪ کرمانجی جنوبی یا سورانی
▪ گویش هورامی و گورانی
▪ گویش لکی
۱) گویش کرمانجی شمالی ؛ حدود نیمی از کردها به این گویش تکلم می کنند، محدوده وسیعی از منتها الیه شمال غربی ایران و اکثریت کردهای ترکیه و تمام کردهای سوریه و شمال استان اربیل و دهوک عراق را شامل می شود که «بادینان» نامیده می شود و به همین خاطر به لهجه آنان بادینانی هم گفته می شود. مردم بادینان به دینداری همواره مشهور بوده اند و از گذشته ها به آنها «بهدینان» یا «بادینان» گفته اند. در ایران به خاطر ایل شکاک که کرمانجی صحبت می کنند به آن شکاکی هم گفته می شود. کرمانج های ایران در شهرهای ماکو، ارومیه و سلماس و شهرهای شمال خراسان یعنی قوچان و شیروان سکونت دارند و در ترکیه شهرهای دیاربکر، ماراین، اورفا، وان، بوتان، حکاری و... در عراق در شهرهای سنجار، زاخو، عمادیه، اکره و روانه وز ساکن هستند و کتب و نوشته های زیادی به این گویش موجود است که قدیمی ترین آنها کتب مذهبی ایزدیان است.
۲) کرمانجی جنوبی یا سورانی؛ این گویش عمومیت و رسمیت بیشتری نسبت به بقیه گویش ها یافته است و حالت زبان رسمی و ادبی و نوشتاری کردی را نیز یافته است. این گویش محدوده بسیار وسیعی را شامل می شود که در میانه محل سکونت کردها قرار دارد و حد فاصل بین کرمانج ها و گوران ها است که از شمال کرمانشاه تا جنوب ارومیه و اربیل و از طرف غرب تا فرات را شامل می شود و شهرهای مهمی همچون سنندج، اربیل، سلیمانیه، کرکوک، مهاباد، سقز و... به این گویش تکلم می کنند. این گویش خود شامل سه شعبه سنه یی، عراقی و مکری است که گویش مکری به نظر زبان شناسان شباهت زیادی به زبان مادها دارد. بیشتر نوشته ها و کتب کردی مخصوص در زمان حاضر به این گویش نگاشته می شود.
۳) گویش گورانی و هورامی؛ کردهای جنوبی به این گویش تکلم می کنند. این گروه از کردها در استان های کرمانشاه و ایلام ایران و شهرهای خانقین و مناطق باجلان و طاوق و کناره های زاب بزرگ در عراق ساکن هستند و همچنین قسمت های شرقی استان کردستان نیز یعنی شهرهای قروه و بیجار نیز به گورانی تکلم می کنند. گویش هورامی خاص منطقه هورامان یا اورامان است. هورامی قدیم از کمترین گویش های کردی و ایرانی است که شباهت نزدیکی به زبان اوستایی و زند دارد. کتب مذهبی مکتب اهل حق به زبان هورامی قدیم نگاشته شده است که از لحاظ مردم شناسی و زبان شناسی اهمیت بسزایی دارد. قدمت این متون حتی به قرن دوم هجری هم می رسد. گویش «زازایی» نیز که زیرمجموعه گورانی است، گویش رایج مردم «درسیم» ترکیه است که بین رودهای مرادسو و فراتسو تا محل تلاقی آنها را شامل می شود.
۴) گویش لکی؛ گویش قسمتی از کردهای جنوبی است که ارتباط بسیاری با گورانی کرمانشاهی دارد و منطقه بین کرمانشاه و خرم آباد را شامل می شود. مردم شهرهای نورآباد، هرسین، کوهدشت و سلسله و دلفان و ایلات و عشایر این مناطق به این لهجه تکلم می کنند. عده یی گویش لکی را قسمتی از لری دانسته اند درحالی که پیوستگی آن با کردی آشکار است. در کتب تاریخی از لرها با عنوان کردهای جبال یاد کرده اند و شعبه یی از کردها و عده یی از زبان شناسان هم بر این عقیده هستند. این زبان شناسان بر این عقیده اند که دلیل اینکه لری را لهجه یی از زبان فارسی دانسته اند نزدیکی فونتیک آن دو با هم است.
● جمعیت کردها
جمعیت کردها به طور دقیق به علت پراکندگی در کشورهای مختلف مشخص نیست و ارقام مختلفی اظهار شده است اما آنچه به واقع نزدیک تر می نماید جمعیت کردها حدوداً ۳۶ میلیون نفر ذکر شده است که قسمت عمده یی به طور متمرکز در چهار کشور ایران، ترکیه، عراق و سوریه ساکن هستند. از این جمعیت حدود نیمی در ترکیه و بقیه در ایران و عراق و قسمت جزیره سوریه ساکن هستند. علاوه بر این عده یی هم به طور پراکنده در شمال خراسان، بلوچستان و قفقاز و دره های افغانستان هستند که در طول تاریخ به وسیله حکام کوچ داده شده اند. همچنین در سده اخیر به علت مسائلی همچون مشکلات سیاسی و جنگ و... عده زیادی از کرد ها که بالغ بر دو میلیون نفر را شامل می شود به دیگر نقاط جهان همچون اروپا و امریکا مهاجرت کرده اند.
● کیش و آیین کردها
در بحث از حوزه دین و آیین هنگامی که به تاریخ کردها و تجارب آنها در این مقوله می نگریم سخن فراوان است. ارائه تصویر روشنی از این تجارب و تحولات نیازمند بررسی واقعیات تاریخی و عوامل موثر بر زندگی این مردم به گونه یی بی طرفانه و به دور از تعصب است. این گونه که از مطالعات و تحقیقات دانشمندان برمی آید تا قبل از ظهور زرتشت آیین میترائیسم یا مهرپرستی در میان کردها رواج داشته است. آیین مهر چنان با زندگی مردم پیوستگی همه جانبه داشته که آداب و نشانه های آن پس از چند هزار سال همچنان در زندگی این مردم مشهود است.
پس از اینکه زرتشت ظهور کرد مردم به آیین وی روی آوردند. از نوشته های محققان چنین برمی آید که زرتشت سفرهای زیاد به غرب فلات ایران و در میان کردان داشته و به ارشاد مردم پرداخته است. در شهر باستانی «شهرزور» در نزدیکی سلیمانیه که مهمترین شهر در تاریخ کردها بود، آتشکده های بسیاری وجود داشته است و حاکمیت شهر از آن خود کردان بوده و امپراتوری های وقت ایران متعرض آنان نمی شدند.
در زمان حمله اعراب به ایران پس از تصرف تیسفون اعراب مسلمان به سوی شرق و شمال روی آوردند و در پی آن حملات زیادی را به کوهستان های محل سکونت کردها آغاز کردند و پس از مدتی پیشروی به شهر زور در شمال شرقی تیسفون رسیدند. شهر مدت زیادی مقاومت کرد اما در نهایت به تصرف درآمد.
کردها در پی آشنایی با دین اسلام به تدریج به این آیین روی آوردند و طی قرن ها در پاسداری از آن کوشیده اند. در زمان حاضر مذاهب گوناگونی میان مردم کرد رایج است که به طور عمده پیرو چهار مذهب تسنن، تشیع، اهل حق و ایزدی هستند. علاوه بر اینها گونه های خاصی از شیعه در این سرزمین مرسوم است از جمله طوایف مشبک هستند که علی (ع) را با صفت بزرگ «کردی رش» می خوانند و همچنین «بجوران ها» که آنان را از گروه های صوفیه شیعی می دانند و همچنین «صارلی ها» که آنان را نیز بازمانده گروه های شیعی صوفی می دانند که خود را سخت پایبند علی بن ابی طالب(ع) می دانند.
اکثریت کردها را اهل تسنن تشکیل می دهند. به عبارتی قریب به اتفاق کردهای ترکیه و سوریه سنی مذهب و حنفی هستند و نیز اکثریت قابل توجهی از کردهای عراق و کردهای ساکن نیمه شمالی قسمت کردنشین ایران سنی مذهب هستند که البته اهل تسنن ایران و عراق بیشتر شافعی هستند. به طور کلی کرمانج ها حنفی و سوران ها شافعی مذهب هستند و کردها از پایبندترین مردمان به اصول اسلام هستند.
در مناطق جنوبی این سرزمین شیعیان ساکن هستند که گوران ها و لک ها را شامل می شود و اکثر آنها ساکن ایران و قسمتی نیز در عراق ساکن نواحی و شهرهای بدره، مندلی و خانقین هستند. جمعیت کرد شیعی به علت نزدیکی سکونتگاه آنان با مراکز شیعیان و آشنایی با آنان از پیروان آن آیین شدند. علاوه بر گوران ها و لک ها کردهای کرمانج ساکن شمال خراسان که به آنجا کوچ داده شده بودند از زمان شاه عباس صفوی به دلیل قرار گرفتن سرداران آنها در شمار سرداران سپاه صفوی به تشیع روی آوردند.
یارسان به کردهایی اطلاق می شود که پیرو آیین اهل حق هستند و در قسمت های جنوبی سرزمین کردنشین ایران و عراق ساکن هستند. یارسان عراق در شهرهای خانقین، بدره و طاوق کرکوک ساکن هستند. یارسان ترکیه نیز گوران های ترکیه هستند که در شهرها و مناطق دیاربکر، بتلیس و دپرسیم ساکنند. یارسان خود را از پیروان مخصوص علی(ع) می دانند.
رهبر یارسان در سده هشتم هجری که آنها را به صورت جمعیتی متشکل درآورد اسحق فرزند شیخ عیسی برزنجه یی بود که محل سکونت آنان در استان سلیمانیه بود و بعدها به علت فشار حکام منطقه به سرزمین های جنوبی و اورامان کوچ کردند. دست نوشته های زیادی از یارسان موجود است که به صورت اشعار منظوم ده هجایی است و قدمت آنها تا قرن دوم هجری می رسد و شباهت زیادی به اشعار قبل از اسلام دارد.
قسمت عمده این سروده های مذهبی در «نامه سرانجام» مسطور است.
ایزدیه مذهب آن دسته از کردان است که ساکن مناطقی در عراق و ترکیه و ایران به طور متمرکز هستند و به لهجه کرمانجی تکلم می کنند و در جمعیت های متشکلی با روابط درون گروهی در مناطق استان های سنجار، موصل و منطقه شیخان عراق و دیاربکر ترکیه و معدودی نیز در میان کردهای ایران هستند. درباره منشاء ایزدیه عقاید مختلفی ابراز شده است، اما آن گونه که از مطالعات محققان و دانشمندان برمی آید به قبل از اسلام حتی به قبل از زرتشت برمی گردد. زمانی که ایرانیان ایزدان را پرستش می کردند و این گروه از آریایی ها تاکنون به گونه یی بر آیین خود مانده اند هر چند آیین ایزدیه در طول تاریخ تاکنون تغییر و تحولات بسیاری را به خود دیده است و مفاهیم زیادی از ادیانی همچون اسلام و مسیحیت بدان راه یافته است.
رهبر تاریخی آنان که ایزدیان را در دوره اسلامی در عراق رهبری کرد شیخ عدی بن مسافر بود. شیخ عدی مردم را از لعن هر کس و هر چیزی بر حذر داشت. ایزدیان علاوه بر تقدیس قرآن دو کتاب مقدس به نام «جلوه» و «مصحف رش» دارند که جلوه منتسب به شیخ عدی است و «مصحف رش» یا کتاب سیاه حاوی اصول ایزدیه است که دویست سال پس از شیخ عدی نوشته شده است. ایزدیان به زبان کردی کرمانجی صحبت می کنند و کتب آنها هم به «کرمانجی» نگاشته شده است. بزرگ ترین قبیله ایزدی قبیله «توهایا» بوده که در شمال موصل مسکون بوده اند. در میان ایزدیان نظر کردن به زن غیر ایزدی ناپسند است. ازدواج در ماه «نیسان» حرام است. طاووس میان آنان پرنده یی مقدس است که در اعیاد خود با ساز و آواز آن را می گردانند. از دیگر آداب ایزدیان احترام بسیار به طبیعت، افروختن آتش بر مقابر، غسل تعمید کودکان و حسن پنداشتن پوشیدن پیراهن یقه شکافته است.

منابع و ماخذ:
ابن بلخی، فارسنامه
خوشحالی؛ بهزاد، زبان شناسی کرد و تاریخ کردستان، انتشارات فن آوران، ۱۳۷۹
زکی، محمد امین، کرد و کردستان، انتشارات آیدین، ۱۳۷۷
سیسیل جی، ادموندز، «کردها، ترک ها، عرب ها» ترجمه ابراهیم یونسی، انتشارات روزبهان، ۱۳۶۷
سنندجی، شکرالله، تحفه ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۶
مردوخ کردستانی، تاریخ کردستان، انتشارات هژار، ۱۳۷۹
مشکور، محمدجواد، تاریخ شیعه و فرقه های اسلام تا قرن چهارم، انتشارات اشراقی، ۱۳۶۸
بنی سلیم، محمد، یزیدیه، مشکوه، شماره ۶۷، تابستان ۱۳۷۹
یاسمی، غلامرضا، کرد و پیوستگی نژادی، نشر جامی، ۱۳۸۶
کنیان، درک، کردها و کردستان، ترجمه ابراهیم یونسی، انتشارات نگاه، ۱۳۷۲
کندال، مصطفی نازدار، کردها، ترجمه ابراهیم یونسی، انتشارات روزبهان، ۱۳۷۲
اسفندیار آبنوس ـ وکیل دادگستری

منبع : روزنامه اعتماد