بحران سیاسی تازه در تفلیس

میخاییل ساکاشویلی ۴۰ ساله که جوان ترین رهبر جمهوری های شوروی سابق نام گرفت این روزها با بحرانی شدید دست و پنجه نرم می کند.
او درست زمانی که خود را برای جشن سالگرد ریاست اش در ژانویه آماده می کرد با بزرگترین تظاهرات مخالفانش روبه رو شد. حقوقدان تحصیلکرده گرجستان در ۳۶ سالگی به رهبری رسید. ساکاشویلی از نخستین محصولات انقلاب های رنگی در قلمرو شوروی سابق است. شاید از مسائل جالب در شورش های این روزهای تفلیس این باشد که مخالفان، رهبر گرجستان را با همان اتهامی روبه رو ساخته اند که او رهبران سلف تفلیس را بدان بدنام کرده و انقلاب مخملی سال ۲۰۰۳ تفلیس را بر پایه آن بنا کرد. یعنی اتهام فساد و خود کامگی. ماه گذشته، احزاب مخالف دولت که قبلاً ضعیف و دچار افتراق بودند جبهه متحدی تشکیل دادند و یک مبارزه گسترده علیه رهبر گرجستان را شروع کردند.
به این ترتیب کشمکش اخیر اپوزیسیون با دولت ساکاشویلی جنبه هایی از تراژدی تکرار تاریخ را برای هیأت حاکمه تفلیس به همراه دارد. خود ساکاشویلی نیز باور نمی کرد که در مدت زمان کوتاهی در آن سوی کاخ ریاست جمهوری اش پلاکارد های مبارزه با فساد در دست حامیان دیروزش بالا رود.
حرف اصلی معترضان این است که ساکاشویلی به انحصار قدرت و حذف چهره های مستقل روی آورده است. سخن معترضان مستند به اتفاقاتی است که در این ۳ ماه اخیر در درون کاخ ریاست جمهوری رخ داده است. اتفاقاتی که منجر به پیاده شدن اجباری برخی از چهره های سرشناس از قطار دولت لیبرال ساکاشویلی شد.
جرقه موج اعتراضات نیز درست زمانی شعله ور شد که داستان تسویه های سیاسی درون کاخ ریاست جمهوری ساکاشویلی به بیرون درز کرد. حرکت اپوزیسیون که در آغاز یک اعتراض ساده به یک تصمیم سیاسی (بازداشت وزیر دفاع) بود آرام آرام به سمت یک رویارویی و کشمکش سیاسی رفته است.
بدون تردید این بار هم محیط بی ثبات گرجستان و قفقاز به یاری معارضان آمده است. آنها توپ شورش را در زمینی به گردش آورده اند که هنوز خاکستر چند بحران خاموش را در دل خویش پنهان کرده است. در گرجستان که هنوز غائله های قومی و جریان های تجزیه طلبی در آن فروکش نکرده هر درگیری سیاسی در پایتخت می تواند این کشور ۴‎/۵ میلیون نفری جنوب روسیه را در گرداب یک ناامنی فزاینده قرار دهد. پیچیدگی های بافت امنیتی - سیاسی گرجستان کار مهار و مدیریت بحران را برای مردان تفلیس دشوار می کند. بنابراین نگرانی اصلی این است که در وضعیت حاضر کنترل و شیرازه امور از دست زمامداران کشور خارج شود. شاید مخالفانی که ۲ ماه پیش فقط با یک امتیاز ساده یعنی آشتی ساکاشویلی با اعضای منتقد دولت اش فتیله اعتراضات را پائین می کشیدند اکنون به چیزی کمتر از کناره گیری رئیس جمهور و برگزاری انتخابات زودهنگام راضی نیستند.
لذا تظاهرات و ناآرامی به صورت اپیدمی حالتی سرکش پیدا کرده است. به راحتی می توان تخمین زد در تداوم تظاهراتی که ۱۰۰ هزار تن را به مقابل پارلمان این کشور کشاند فوج تازه ای از شهروندان ناراضی گرجستان حاضر خواهند شد. اصلی ترین شعار تظاهرات گسترده خیابانی دوم نوامبر درخواست از دولت برای لغو اصلاحیه قانون اساسی به پیشنهاد رئیس جمهور ساکاشویلی است که بر اساس آن انتخابات پارلمانی آتی در گرجستان نه بر طبق برنامه در بهار، بلکه پائیز سال آینده و همزمان با انتخابات ریاست جمهوری برگزار خواهد شد. به عقیده نیروهای مخالف، این نخستین بار نیست که ساکاشویلی به محتوای قانون اساسی دست می برد و این کار باید متوقف شود.
اما در کل حرکت های خیابانی اپوزیسیون دولت یک بهانه است برای همه افراد و قشر هایی که در دولت و انقلاب مخملی این کشور امید های خویش را ناکام می بینند. بنابراین جنبش سیاسی اپوزیسیون اکنون به سمت یک حرکت اجتماعی راه کشیده است. درست است که امروز فرمان هدایت اجتماعات خیابانی علیه ساکاشویلی در دست سران احزاب یا گروه های رقیب او است اما شعارها و آهنگ حرکت معترضان در جمعه ناآرام گرجستان نشان داد که ناآرامی سیاسی به لایه های عمیق اجتماع این کشور رخنه کرده است. حتی برخی گزارش ها از تفلیس حاکی از حضور شماری از نیروهای تجزیه طلب در صفوف معترضان بود تا جایی که عد ه ای در هواداری از ترکیه و جریان های قوم گرا شعار سر داده اند.
● از پیروزی تا ناکامی
ساکاشویلی که درپی شورش های مردمی که نام انقلاب های رنگی را به خود گرفت بر کرسی رهبری این کشور مهم حوزه قفقاز نشست. رهبری ساکاشویلی در واقع حاصل پاداشی بود که او به عنوان پیشقراول شورش های لیبرالی به دست آورد. رهبر جوان گرجستان بر کرسی جانشینی یکی از دیپلمات های پر آوازه منطقه ادوارد شواردنادزه نشست. شواردنادزه یک چهره اصلاح طلب و لیبرال در میان نخبگان شوروی سابق شناخته می شد و در کنار میخائیل گورباچف به عنوان آخرین وزیر خارجه جنبش پروسترویکا مطرح بود با این همه دولت های غربی بویژه آمریکا در شورش های ۲۰۰۳ تفلیس او را تنها گذاشتند.
جابه جایی قدرت از دولت میانه شواردنادزه به ساکاشویلی نکات تاریخی قابل تأملی داشت. اتفاقات آن روز کاخ ریاست جمهوری اکنون نیز به شکل دیگری در حال بروز است. ساکاشویلی رئیس جمهوری جدید خودش با حمایت ادوارد شواردنادزه وارد صحنه سیاست گرجستان شده بود اما اندکی بعد به صف مخالفان وی پیوست ونقش مهم سازماندهی تظاهرات و ورود معترضین به ساختمان پارلمان و سایر بناهای دولتی را ایفا کرد. وسرانجام سوار بر موج تظاهرات مردمی حکومت شواردنادزه را در جریان انتخابات پارلمانی به کناره گیری وادار ساخت.
واقعیت این است که شورش تحت رهبری ساکاشویلی ابتدا موجی از امید را درمیان مردم گرجستان که از حیث اقتصادی در تنگنا بودند ایجاد کرد. او که وزیر دادگستری بود در انتخاب شعار های جنبش بر مسائلی انگشت نهاد که در واقع آرزوی ۱۵ ساله گرجی ها از بدو استقلال تاکنون بود.
میخائیل ساکاشویلی با وعده مبارزه با فساد گسترده و تلاش برای بهبود شرایط اقتصادی و سیاسی گرجستان به این مقام انتخاب شد و به همین دلیل ابتدا از محبوبیت وسیعی در میان مردم برخوردار شد.
اما زمان چندانی نکشید که رهبر جوان خود را در احاطه مشکلات انبوه یافت. گرجستان هنوز بر معضلات چند گانه پس از استقلال غلبه نیافته بود. این عضو از خانواده قفقاز در قیاس با دیگر جمهوری های شوروی سابق سهم بیشتری ازبحران ها را به ارث برده است.
مشکلات عمده این کشور در مرحله نخست جنبه معیشتی داشته و در رأس این مشکلات اقتصادی، فقر و بیکاری گسترده قرار دارد.
در سوی دیگر این جمهوری همه روزهای پس از استقلال با پدیده خسارت بار شورش های تجزیه طلبان روبه رو شد. ساکاشویلی از همان ابتدای ورود به کاخ ریاست سایه تهدید یک جنبش تجزیه طلب را بر سر خویش حس کرد. رئیس جمهوری جدید گرجستان قبل از مراسم ادای سوگند به منطقه خودمختار آبخازیا واقع در ساحل دریای سیاه که با شورش جدایی طلبان مواجه است، سفر کرد. اما در همان روزهای ورود او به این منطقه میان طرفداران وی و حامیان رهبران محلی درگیری هایی روی داد. اگرچه در این ۴ سال قدری از دامنه شورش های جدایی طلبانه کاسته شد اما ساکاشویلی نتوانست بر این بحران غالب آید. قدرت های رقیب هر از گاهی برای تحت فشار گذاشتن رهبر گرجستان تنوز ناامنی در آبخازیا و مناطق قومیت نشین این جمهوری را شعله ور ساختند.
ناکامی دولت ساکاشویلی واقعیتی است که حتی ناظران غربی نیز به آن اقرار دارند. چنان که بی بی سی می گوید که گرجی ها هنوز از اثرات سال ها وضع بد اقتصادی دوره شوروی سابق، بی ثباتی و جنگ داخلی، رنج می برند. یا آن که یک تحلیلگر اروپایی می گوید دولت وی توانسته برنامه اصلاحات دموکراتیک و بازار آزاد را به اجرا درآورد ولی ادامه فقر و روش های اعمال شده توسط دولت که گاهی مواقع با توسل به قدرت و اجبار مردم همراه بوده، موجب سرخوردگی بسیاری از گرجی ها شده است. به باور اغلب ناظران ناآرامی تفلیس ابعاد یک جنبش برانداز را دارد. نیروهای مخالف متحد گرجستان خود را آماده کرده اند که توان شان را به میخائیل ساکاشویلی، رئیس جمهور نشان دهند. این نمایش نیروهای مخالف در گرجستان، دوم نوامبر در خیابان های تفلیس صورت گرفت اما باید درانتظار نوامبرهای دیگر هم بود. مخالفان نسبت به تغییرات تاکتیکی او چندان امیدوار نیستند و معتقدند وعده هایی که این روزها ساکاشویلی برای سهیم کردن منتقدان درقدرت می دهد بعید است که توفان اعتراض را تا انتخابات سال آینده این کشور که اواخر ۲۰۰۸ برگزار خواهد شد دور سازد. او هم اکنون تغییراتی جزیی در روند انتخاباتی داده تا شمار بیشتری از نمایندگان مخالفین بتوانند وارد پارلمان شوند ولی احزاب مخالف خواهان امتیازات بیشتری هستند و سوگند خورده اند تا هنگامی که پیروز نشده اند به تظاهرات بلاوقفه خود ادامه دهند.
چنان که رهبران ده حزب سیاسی و گروههای اجتماعی مخالف که در شورای ملی «جنبش واحد ملت» گرد هم آمده اند، قرار گذاشته اند تا پس از دوم نوامبر بیش از صد هزار نفر از مردم طرفدار خود را به خیابان های پایتخت بکشانند.
● در میانه کشمکش آمریکا و روسیه
مشکل اصلی ساکاشویلی از زمانی شروع شد که او جنبشی را با شعار طرفداری از غرب و ستیز با روسیه رهبری کرد. رهبر جدید گرجستان یکی از نخستین دولت های معارض با کرملین را در این منطقه برپا کرد. دانشجوی دیروز کلمبیا از روز نخست هدف غایی خویش را الحاق به اروپا و ناتو و روس زدایی از سیاست خارجی تفلیس اعلام کرد. با این انتخاب ساکاشویلی ۳ سال ایام ریاست خویش را در میانه کشمکش مسکو و غرب به سر کرد. تفلیس در این دوران به یکی از میادین زورآزمایی اصلی پوتین با بوش تبدیل شد.
شتاب غربگرایی ساکاشویلی با هیچ کدام از دولتمردان لیبرال جمهوری ها قابل قیاس نبود.
حتی در مراسم تحلیف رئیس جمهوری گرجستان وزیر خارجه آمریکا با هدف ایجاد پایگاه های نظامی در گرجستان شرکت کرد و در سخنانی گفت مسکو باید نیروهای روسی را از پایگاه های آنها در خاک گرجستان خارج سازد.
روزهای آغازین ریاست او جورج بوش، رئیس جمهوری آمریکا که به گرجستان سفر کرد تحولات سیاسی اخیر در این کشور را مورد ستایش قرار داد و حمایت خود را از سیاست های دولت گرجستان اعلام داشت.
آن روز بوش پس از ورود به گرجستان و ملاقات با مقامات ارشد این کشور، در جمع دهها هزار تن از اهالی تفلیس، پایتخت، که در میدان آزادی شهر اجتماع کرده بودند در میان ابراز احساسات شدید حاضران گفت که گرجستان مشعل آزادی برای منطقه و جهان است.
سفر بوش به گرجستان نخستین دیدار یکی از رؤسای جمهوری ایالات متحده از این کشور بود و نشانه ای از حمایت آمریکا از میخائیل ساکاشویلی، رئیس جمهوری گرجستان تلقی شد.
پیشتر جورج بوش در مذاکره با رئیس جمهوری گرجستان پیشنهاد کرده بود در حل بحران ناشی از فعالیت جدایی طلبان آبخازستان و اوستیا کمک کند. وی ضمن حمایت از تمایل دولت گرجستان به پیوستن به سازمان پیمان آتلانتیک شمالی - ناتو - از خواست گرجستان برای خروج نیروهای روسی از این کشور پشتیبانی کرد. پس از این گرجستان با اعزام واحدهای نظامی در ائتلاف بین المللی به رهبری آمریکا در عراق و افغانستان مشارکت کرد.
رئیس جمهوری گرجستان در سخنانی از جورج بوش به عنوان شخصیتی با بینش روشن نام برد و به وی وعده داد که اصلاحات دموکراتیک در کشور خود را به جدیت دنبال کند.
به این صورت جهان غرب تفلیس را به عنوان یکی از سکوهای نفوذ منطقه ای خویش انتخاب کرد. برای شرکت های آمریکایی که در اکتشاف و استخراج نفت در منطقه فعالیت شان را شروع کرده بودند تفلیس یک مرکز لجستیک بود، به همین دلیل نیز بخشی از خط لوله انتقال نفت آذربایجان به بنادر ترکیه از خاک گرجستان عبور کرد. اما رهبری گرجستان در این کارزار نفوذ روسیه در ساختارهای اقتصادی وسیاسی قفقاز را دست کم گرفت. ابزارهای نیرومند مسکو بویژه در زمینه انرژی بلافاصله گلوگاه های تفلیس را در چنگ گرفت و دولت پوتین با قطع شریان گاز، گرجستان را با زمستان های سخت و روزهای تیره روبه رو کرد. نظامیان روسیه که در بخش هایی از خاک گرجستان مستقر هستند و حضور خود را برای حفظ امنیت آن کشور ضروری می دانند.
روس ها در همان حال گرجستان را به ناتوانی در حفظ امنیت مناطق مرزی متهم کرده و گفتند که شورشیان جدایی طلب چچنی با استفاده از این موقعیت، از داخل خاک گرجستان به اقدامات خصمانه علیه روسیه مبادرت می ورزند. برای مسکو چشم پوشی از این کشور امکان پذیر نبود. از یک سو مجاورت گرجستان با جمهوری آشوب زده چچن در روسیه به روابط میان ۲ کشور اهمیت خاصی بخشیده است، از سوی دیگرمردان کرملین برحسب یک سیاست دیرین این جمهوری را عمق امنیت ملی خویش می خوانند.
آخرین روزهای این کشمکش ساکاشویلی سیگنال های سازش به سمت روسیه فرستاد. وی پس از آن که صدای شورشیان را به گوش شنید در سخنانی گفت که مایل است روابط دوستانه ای با روسیه داشته باشد اما دیگر دیر شده بود. بدون تردید ناآرامی های اخیر تفلیس بیش از همه آمریکا و اروپا را نگران خواهد ساخت. شکست ساکاشویلی علاوه بر آن که نشانه فروافتادن یکی از نماد های حکومت لیبرال و متحد اصلی آنان در منطقه است و پیام پایان انقلاب های رنگی را همراه دارد کشوری که بوش گفته بود باید مظهر توسعه دموکراتیک و اصلاحات اقتصادی است.
این بحران اما از حیث استراتژیک تحول جدی درآرایش سیاسی در حوزه آسیای مرکزی و قفقاز به حساب می آید. با این اتفاق در واقع هم موقعیت برخی ازدولت های دوست غرب در جمهوری ها به تزلزل می افتد هم این که منافع و سرمایه گذاری انبوه اقتصادی آمریکا در معرض آسیب بزرگ واقع می شود. نباید از نظر دور داشت که ثبات سیاسی در گرجستان بیش از همه برای تضمین امنیت و ادامه و گسترش فعالیت های انرژی غرب که پروژه های چند میلیاردی مانند خط لوله باکو ـ جیحان را در امتداد مرزهای این کشور مستقر کرده، امری حیاتی است.

س. حیدرپور

منبع : روزنامه ایران