استناد شیعه و سنی به تفاسیر یکدیگر

از آنجا که قرآن کریم و علوم قرآنی ، مابه الاتفاق فریقین و وحدت بخش مذاهب اسلامی است ، شیعیان از دیرباز به تفاسیر اهل سنت توجه و استناد کرده اند و اهل سنت نیز (بخصوص در اعصار جدیدتر) به تفاسیر شیعه نظر داشته اند.
تفسیر در لغت ، یعنی شرح و بیان و توضیح و تبیین و در قرآن یک بار هم به این معنی به کار رفته است (فرقان ، ۳۲) و در اصطلاح علوم قرآنی ، چند تعریف برای آن عنوان کرده اند :
۱) علم فهم قرآن
۲) علمی است که درباره قرآن کریم از حیث دلالتش بر مراد خداوند تعالی به قدر طاقت بشری بحث می کند.
۳) علمی است که در آن از احوال قرآن از نظر نزول ، سند ، ادا ، الفاظ و معانی متعلق به الفاظ و متعلق به احکام بحث می کند.
سیوطی می نویسد برای مفسر لازم است که در ۱۵ علم یا فن مهارت داشته باشد. لغت ، نحو ، صرف ، اشتقاق ، معانی ، بیان ، بدیع ، علم قرائت و اختلاف قرائات ، اصول دین و توسعه علم کلام ، اصول فقه ، شناخت اسباب نزول ، شناخت ناسخ و منسوخ ، فقه ، احادیثی که مجمل و مبهم را بیان می کند. دیگری علم موهبت و آن علمی است که خدای تعالی به کسی که به آنچه دانست ، عمل کند و به ارث می سپارد و حدیث هر کس به آنچه می داند ، عمل کند ، اشاره به همین امر است.
به دنبالش می افزاید که هر کس بدون شناختن این علوم و فنون اقدام به تفسیر قرآن کند ، تفسیر به رای کرده که از آن نهی شده است اما مصادر تفسیر عبارتند از :
۱) خود قرآن چنان که گفته اند «القرآن یفسر بعضه بعضا» که چه بسیار آیه هایی که دربردارنده تفصیل برای اجمال آیه دیگر یا تخصیص برای اطلاق آن است.
۲) سنت رسول الله ص و در عرف شیعه ، سنت معصومین ع.
اهل سنت قول صحابی و قول تابعی را نیز جزو مصادر تفسیر می شمارند. شیعه در پذیرفتن احادیث تفسیری از صحابه و تابعین ، تسامح بیشتری دارد تا دیگر احادیث آنان و احادیث تفسیری صحابه ای چون ابن عباس و ابن مسعود و تابعانی چون مجاهد و سعیدبن جبیر را به حسن قبول تلقی می کند. اما تاویل ، از لحاظ لغت از اول به معنای رجوع است. این کلمه در قرآن مجید به کار رفته است (آل عمران ، ۷ و نسا، ۵۹).
در قرون اولیه بین تفسیر و تاویل فرقی نبوده است ، چنان که حتی طبری همواره در تفسیر خود از کلمه تاویل استفاده می کند و مرادش همان تفسیر است.
غزالی در «المستصفی» می نویسد: تاویل گاه در تاویل کلام و معنی به کار می رود، چنان که در مورد آیات متشابه و گاه در تاویل رویا و احلام به کار می رود، چنان که در قصه یوسف ع هست و گاه در تاویل اعمال ، چنان که در قصه موسی ع با رجل صالح (خضر) هست و اصطلاحا عبارت است از اخراج دلالت لفظ از دلالت حقیقی به دلالت مجازی ، بی آن که از عادت و عملکرد زبان عربی در تجوز عدول شود و باید بر وفق قواعد علاقه های مجازی باشد مانند تسمیه شی ئ به شبه آن یا به سبب آن یا به لاحق آن یا مقارن آن یا نظایر آن.
بعضی تاویل را عبارت از توجیه متشابهات دانسته اند و کشف معنای ثانوی کلام که آن را بطن گویند، در برابر معنای آشکار که آن را ظهر گویند. استاد معرفت در تعریف دیگری از تاویل می گوید که آن عبارت است از معنی و مفهوم نهفته و پنهان از ظاهر کلام است که نیاز به دلالت صریحی از خارج آن لفظ دارد. راغب هم در مفردات می گوید: اکثر استعمال تفسیر در الفاظ است و موارد استعمال تاویل در معانی.
تفسیر در مفردات الفاظ است و تاویل در جمله ها. بعضی گفته اند تفسیر با وضع عبارت کار دارد و تاویل با معانی مستفاد از اشارات.
محمدحسین ذهبی پس از بیان انواع تعریف ها و فرق ها بین تفسیر و تاویل می نویسد: تفسیر راجع به روایت است و تاویل راجع به درایت.
در لزوم تاویل هم قرآن ناطق است و هم ائمه ع و صحابه و هم قرآن پژوهان اعصار بعد، ولی تاویل قرآن ، کار هر کسی نیست زیرا تفسیر چنان که اشاره شد به دانستن ۱۵ علم و فن و اخذ از ۴ مصدر احتیاج دارد و تاویل از آن فراتر و دشوارتر است.
طبق قرائت شیعه امامیه و بعضی از بزرگان اهل سنت ، از آیه هفتم سوره آل عمران چنین مستفاد می شود که راسخان در علم ، دانای تاویل قرآنند و احادیثی هست که ائمه ع فرموده اند: ما راسخان در علمیم و تاویل قرآن را می دانیم.
نخستین مفسر قرآن در تاریخ اسلام ، شخص پیامبر اکرم ص شمرده می شوند که در پاسخ به سوال صحابه ، بسیاری از مفردات و تعبیرات قرآنی را تفسیر فرموده اند. در کتب احادیث فریقین و نیز در «االاتقان» سیوطی ، نمونه های بسیاری از تفسیر نبوی منقول است.
پس از حضرت رسول ص، بزرگترین قرآن شناس ، حضرت امیرالمومنین است. مبالغه نیست اگر گفته شود که تاریخ تفسیر قرآن به قدمت خود تاریخ قرآن است و تفسیر بعضی از صحابه مانند ابن عباس و بعضی از تابعان ، مانند مجاهد، علاوه بر آن که در دل تفسیر طبری به نحو پراکنده ، محفوظ است ، جداگانه هم به طبع رسیده است اما تفسیر به ۲ نوع عمده تقسیم می شود :
الف) تفسیر نقلی (بالماثور و روایی) که عمدتا متشکل از احادیث تفسیری است.
ب) تفاسیر عقلی یا درایی که متکی به احادیث نیست ، بلکه به بحث عقلی و علمی آزاد می پردازد. تفاسیر را طبق موضوعشان نیز شناسایی و طبقه بندی می کنند: تفاسیر نحوی مانند تفسیر فرا و ابوحیان غرناطی ، تفاسیر کلامی که اشهر آنها ، تفسیر کشاف زمخشری و مفاتیح الغیب امام فخر رازی است.
تفاسیر عرفانی ، مانند تفسیر سهل شوشتری و سلمی و قشیری و میبدی و ابن عربی.
تفاسیر فقهی مانند احکام القرآن ابن عربی و جصاص و کنزالعرفان ، سیوری و زبده البیان و اردبیلی.
نخستین تفسیر مهم اهل سنت ، «جامع البیان» طبری (م ۳۱۰ ه.ق) است و در شیعه ، تفسیر علی بن ابراهیم قمی (از اعلام قرن سوم و چهارم هجری) و تفسیر «عیاشی» (از اعلام اواخر قرن سوم هجری) یا تفسیر فرات کوفی (معاصر کلینی) که هر سه روایی است و چه بسا قدیمی ترین تفسیرها به شمار آیند ولی مهمترین تفسیر در میان تفاسیر اولیه شیعه ، «تبیان» شیخ طوسی (م ۴۶۰ ه.ق) است که آمیزه ای از شیوه عقلی و نقلی است.
در میان اهل سنت چند تفسیر هست که اهمیت علمی بسیاری دارد. مهمترین تفاسیر اهل سنت پس از تفسیر روایی عظیم طبری عبارتند از: تفسیر میبدی (م ۵۲۰ ه.ق) با نام «کشف الاسرار و عده الابرار» که از امهات متون عرفانی به زبان فارسی به شمار می آید. تفسیر «کشاف زمخشری » (م ۵۳۸ ه.ق) که مهمترین میراث فکری و مکتبی بازمانده از معتزله است.
«تنزیه القرآن عن المطاعن» و «متشابه القرآن» ، آثار قاضی عبدالجبار همدانی (م ۴۱۵ ه.ق) نیز جزو میراث قرآن پژوهی معتزله است که هر دو به چاپ رسیده اند. تفسیر کبیر امام فخر رازی (م ۶۰۶ ه.ق) موسوم به «مفاتیح الغیب» که علی الاطلاق مهم ترین تفسیر کلامی جهان اسلام بر وفق مشرب اشاعره یعنی مکتب رسمی اهل سنت است.
تفسیر «قرطبی» (م ۶۷۱ ه.ق) ، تفسیر نسبتا کوتاه بیضاوی (م ۶۸۵ ه.ق) ، موسوم به انوارالتنزیل و اسرارالتاویل که قرآن پژوهان اهل سنت و شیعه ده ها حاشیه بر آن نوشته اند، تفسیر «روح البیان» اسماعیل حقی (۱۱۳۷ ه.ق) که تفسیری است عرفانی به عربی.
تفاسیر عمده شیعه پس از تفسیرهایی که یاد شده است ، عبارتند از: «مجمع البیان» شیخ طبرسی (م ۵۴۸ ه.ق) که خوش تدوین ترین و چه بسا مهم ترین تفسیر شیعه طی اعصار و قرون است ، تفسیر «ابوالفتوح رازی» با نام «روض الجنان و روح الجنان» که قدیمی ترین تفسیر فارسی شیعه امامیه است ، تفسیر «منهج الصادقین» ملا فتح الله کاشانی (م ۹۸۸ ه.ق) ، تفسیر «صافی» اثر ملامحسن فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ ه.ق) و ۲تفسیر روایی (ماثور) معروف یکی تفسیر «برهان» اثر سیدهاشم بحرانی (م ۱۱۰۷ ه.ق) و دیگری «نورالثقلین» اثر «حویزی» (م ۱۱۱۲ ه.ق) و تفسیرهای چندگانه سیدعبدالله شبر (م ۱۲۴۲ ه.ق). مهمترین تفسیر عرفانی شیعه در قرن چهاردهم ، تفسیر «بیان السعاده» ، اثر سلطان علی شاه گنابادی (م ۱۳۲۷ ه.ق) است و مهمترین و جامع ترین تفسیر جدید شیعه که مجموعه متوازنی از تفسیر عقلی و نقلی است ، تفسیر المیزان اثر علامه محمدحسین طباطبائی (م ۱۳۶۰ ه.ش) در ۲۰ جلد به عربی که به فارسی هم ترجمه شده است.

منبع : ایکنامنیر آقاجانی
منابع :
الاتقان فی علوم القرآن ، جلال الدین سیوطی ، ترجمه سید مهدی حائری قزوینی ، انتشارات امیرکبیر قرآن شناخت ، بهائالدین خرمشاهی ، طرح نو دانشنامه قرآن پژوهی ، بهائالدین خرمشاهی پژوهش های قرآنی علامه شعرانی ، به کوشش غیاثی کرمانی ، بوستان کتاب قم.

منبع : روزنامه جام‌جم