شرایط اجابت دعا از دیدگاه عقل

● احساس ذلّت در پیشگاه حضرت حقّ :
شایسته است دعا کننده در حال دعا توجّه داشته باشد که وی مملوک خداوندگار توانا و قاهری است که بر او آگاهی و اشراف دارد و اینکه بنده هیچگاه بی نیاز از مولایش نبوده و هیچ زمانی نیست که خواسته ای از او نداشته باشد. و نیز توجّه داشته باشد که خداوند - جلّ جلاله - که مالک همه چیز اوست ، دارای بزرگترین جلالت و بزرگی و شکوه و والایی است و وی که بنده اوست ، در پست ترین مرتبه فرو مایگی و پستی و کاستی قرار دارد و از سویی اصل و خاستگاهش به ترتیب مراحل آفرینش از خاک و گِل و گل سیاه بدبوی متغیّر و آب پست است و از سوی دیگر دستش از ناحیه زندگانی و وجود و تندرستی و تدبیر اصول سعادتمندی در دنیا و آخرتش ، خالی است.
پس اگر بنده با وجود این خصوصیّت ها ، اگر با مولایی که همواره به او نیکی نموده و توانا و قاهر است و بر او آگاهی و اشراف دارد، مخالفت نموده و این مخالفت را به آن خاستگاه ناتوان و آسیب پذیر و پست و نکوهیده اش بیافزاید و جلالت و اقبال و توجّه خدا به خود را کوچک بشمارد و در کردار و گفتارش با او ستیز کند و نظرش بر خلاف نظر او - که در تمام حالات به صلاح بنده است - باشد ؛ باید هنگام دعا و مناجات بسان بنده برده خیانت پیشه و ذلیل در پیشگاه مولای خویش ایستاده و همانند شخص فرومایه با شخصیّتی عزیز و بزرگوار و شخص حقیر نیازمند با مالک بی نیاز و والا و بزرگ و چون فرد ناتوان ناچیز با مولایی که بیم و هراس از او دارد و گفتگوی خیانت پیشگان و جنایتکاران با کسی که از همه مالکان بزرگتر است و هر وقت که بخواهد توانایی انتقام گرفتن را دارد او را مورد خطاب قرار دهد.
مقدّم داشتن مقصود حضرت حقّ و اشتغال به یاد او :
همچنین باید هنگام دعا و مناجات مقصود خداوند - جلّ جلاله - از فراخواندن تو به محضر مقدّسِ وجود خویش را بر مقصود خویش که درخواست رحمت و جود و بخشش است ، مقدّم بداری ، به گونه ای که هنگام دعا لذّتی که از ستایش و تقدیسِ بزرگی و تعظیم شأن و مقام او و اعتراف به احسانش احساس می کنی ، نزد تو محبوبتر از برشمردن حوایج خویش باشد ، اگر چه خواسته هایت از امور مهمّ دارفنا بوده و یا برای دفع بزرگترین بلاها و گرفتاری ها باشد.
ای بنده ، اگر خداوند - جلّ جلاله - را از روی یقین می شناختی ، مسلّماً می دیدی که اشتغال داشتن به حفظ حُرمت و حقّ رحمت او ، تو را به اجابت و مساعدتی که خواسته توست ، زودتر نایل می گرداند.
چنانکه در روایت آمده که امام صادق (ع) فرمود :
همانا خداوند - عزّوجلّ - می فرماید : هرکس به جای مسئلت نمودن از من ، به یاد و ذکر من مشغول گردد ، برترین عطایایی را که به درخواست کنندگان از خود می دهم ، به او عطا می کنم.
اینک می گویم : آنچه را که من در این مقام از پیشوایان اسلام که مقتدای ما هستند ، می دانم این است که پیامبر اکرم - علیه افضل السّلام - فرمود: برترین دعا ، دعای من و دعای پیامبران پیشین است. آنگاه تنها کلمه لا إِلَه إِلا اللّه را بر زبان جاری نمود و ستایش خدا را بجا آورد. عرض شد که : کجای این کلام ، دعاست ؟ حضرت - که درود های خداوند بر او و خاندان او و بر اصفیاء و برگزیدگان پیش و بعد از او باد - فرمود که (بدین مضمون) کدامیک از این دو ، به منظور دعا کننده و مسئلت کننده آشناتر و سزاوار ترند که فضایل از او درخواست شود ؟
آیا خداوند - جلّ جلاله - یا عبداللّه بن جذعان ؟ آنجا که امیّهٔ بن ابی الصّلت او را ستود و گفت :
اءَاءَذْکُرُ حاجَتی ، اءَمْ قَدْ کَفانی
حَیاؤُکَ؟ إِنَّ شیمَتَکَ الْحَیآء
إِذا اءَثْنی عَلَیْکَ الْمَرْءُ یَوْماً
کَفاهُ مَنْ تَعَرَّضَهُ الثَّنآء
- آیا حاجتم را ذکر کنم ، یا شرم و حیای تو از برآورده نکردن خواسته ام برای من کافی است ؟ زیرا شرم و حیا سرشت و خوی توست ؛ اگر روزی ، کسی ثنای تو را گوید ، کسی که مدح و ثنا متوجّه اوست (یعنی خود تو) برای او کافی خواهد بود.
بدین ترتیب و طبق معنای این شعر : مدح و ثناگویی ممدوح در برآورده شدن حوایجِ ستایشگر کفایت می کند ، پس خداوند - جلّ جلاله - به خاطر کمال بخشش و رحمتش به برآورده کردن حوایج شایسته تر است.
● عواقب سوء غفلت در حال دعا :
بنابراین هرگاه دیدی ، قلب و عقل و نَفْس تو هنگام تضرّع و بر این اوصاف متّصف است ، بدان که در محضرِ وجود و جوُدِ خداوند قرار گرفته ای و چه عنایت ها و چه کلید سعادتمندی ها و زود مستجاب شدن دعا که نصیبت گشته است !
ولی اگر دیدی قلبت به غفلت و عقلت به فراموشی گرفتار است و به جای اشتغال به خداوند - جلّ جلاله - امور دیگر به خود سرگرم نموده و در حال دعا گویی به یقین احساس می کنی که گویی در محضر هیچ کس ‍ نیستی و در پیشگاه خداوند بلند پایه ای که خداوندگار عالمیان است قرار نداری و خاکساری عبودیّت و بندگی بر چهره ات نمایان نیست و هیچ خوف و هراسی از هیبت و شکوه بزرگ الهی نداری و حدّاقلّ حالت جنایت پیشگان و بزهکاران نافرمان را نیز که هنگام دیدن مولایشان لرزه به اندامشان می افتد ، نداری ، مسلّماً بدان که به واسطه گناهانت از خداوندی که به همه نهانی ها آگاه است ، محجوب گردیده ، و به خاطر عیب ها و کاستی هایت از آن مقام دوست داشتنی بر کنار گشته و به جهت ویران نمودن قلبت از رسیدن به خواسته ات ممنوع شده ای ، لذا بترس از اینکه خداوند - جلّ جلاله - به عدم ایمان تو گواهی دهد زیرا کسانی را که خداوند - جلّ جلاله - به بی ایمانی آنان گواهی بدهد به هلاکت و گمراهی مبتلا خواهند شد.
▪ به خداوند بزرگ و پاکیزه می فرماید :
إِنَّمَا الْمُؤْمِنوُنَ الَّذینَ إِذا ذُکِرَ اللّهُ، وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ؛ وَ إ ذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ، زادَتْهُمْ إِیماناً، وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (انفال ، آیه ۲)
- تنها کسانی مؤمن هستند که وقتی یاد از خدا می شود ، دلهایشان می لرزد و هنگامی که آیات خدا بر آنان خوانده می شود ، بر ایمانشان افزوده می گردد و تنها بر پروردگارشان توکّل می نمایند.
پس بسان بنده ای که مولایش بر سوء بندگی و پلیدی درون و شیوه ناپسند او آگاهی پیدا کرده ، و از درگاهش رانده و از آستانه اش دور نموده ، او را از جمله این گونه عذاب نموده که به جای مشغول نمودن به شرافت مقام رضا و خشنودی خویش ، به دنیا سرگرمش نموده است ، بر حالِ نَفْس خویش گریه کن .
بنابراین ، اگر با وجود دارا بودن صفات نکوهیده ای که ذکر نمودیم ، استجابت دعاهایت به تاخیر افتاد ، مسلّماً گناه از ناحیه توست و تو بودی که بر اساس باور درست ، مولای خویش را نخوانده و بر در توفیق او نایستاده ای.

منبع : کتاب فلاح السائل

منبع : سایت مناجات