مزایا و معایب مصرف کودهای شیمیایی در کشاورزی

از مزایای کودهای شیمیایی، بهای ارزان، کاربرد سهل و آسان، درآمد کاذب کوتاه مدت (بدون توجه به استهلاک سرمایه اصلی یعنی خاک و مواد آلی آن) است.
شیوع بیماری ها و آفات متعدد مثلا شیوع آتشک گلابی در باغ های گلابی کرج و قزوین، نماتد در مزارع چای و حتی شانکر مرکبات در جنوب کشور عمدتا زاییده مصرف نامتعادل کودها می باشد.
نظرات بانک جهانی درباره مصرف کودهای شیمیایی در ایران می تواند مؤید مصرف نامتعادل کود در کشور باشد که به شرح زیر می باشد:
توزیع نابرابر کودهای شیمیایی، بخش خصوصی جایگاهی ندارد (تقویت بخش خصوصی و فراهم آوردن امکان رقابت فعالانه، ایجاد یک محیط تجاری و حقوقی صحیح و اتخاذ یک خط مشی پایدار و فعال از جانب دولت برای تقویت مشارکت بخش خصوصی)، نظام قیمت گذاری سبب اسراف در مصرف کود شیمیایی می شود، عدم توازن بین کود شیمیایی در دسترس و کودشیمیایی مورد نیاز، ضعف تحقیق در کاربرد کود.
تجارب سایر کشورها در کنترل مصرف کود شیمیایی می تواند به مصرف متعادل کود در کشور کمک کند که در زیر به دو مورد اشاره می شود: در انگلستان تولید گندم در هر هکتار در حدود ۷.۵تن تثبیت شده و تولید بیشتر از آن را وزارت کشاورزی صرفا به خاطر مسایل زیست محیطی ممنوع شده است.
انواع کودها و مزایا و معایب
● سولفات آمونیم:
معایب:
پائین بودن درصد مواد غذایی آن (که حمل و نقل آن را دچار مشکل می کند)، عدم امکان استفاده در سیستم آبیاری تحت فشار به علت گرفتگی نازل ها (ترکیب سولفات با یون کلسیم و تشکیل گچ) (ملکوتی، م.ج. ۱۳۷۸).
مزایا:
کمتر از سایر کودهای ازته (نظیر نیترات آمونیم) از خاک شسته می شود، سولفات علاوه بر خاصیت اصلاح کنندگی خاک جذب گیاه هم می شود. سولفت آمونیم بهترین کود ازتی برای خاک های قلیایی و آهکی ایران شناخته شده است (چون هم اسیدزا است و هم دارای مقداری گوگرد به عنوان ماده غذایی است)
● نیترات آمونیم:
▪ معایب:
جاذب الرطوبه ای بودن، کلوخه ای شدن، خطر انفجار، (به هنگام انبار، نیترات آمونیم نباید در مجاورت مواد روغنی نگهداری شود. همچنین به دلیل جذب رطوبت، درب نایلونی کیسه ها باز نشود) (ملکوتی، م.ج.۱۳۷۸).
▪ مزایا:
درصد تلفات تصعید (به صورت آمونیم) کمتر از اوره است (چون آنیون نگهدارنده آن (نیترات) قوی تر از کربنات (آنیون) موجود در اوره است. ارجحیت مصرف برای درختان میوه: به دلیل دارا بودن دو یون قابل جذب (نیترات و آمونیم بر مصرف اوره ترجیح داده می شود. در مراتع و دیمزارها مخصوصا در مناطق سردسیری، مصرف نیترات آمونیم بر اوره (در صورت تقسیط) ارحج است. نیترات آمونیم را نمی توان در شالیزارها استفاده نمود (به دلیل آبشویی سریع نیترات و عدم نیاز برنج به نیترات) تحت چنین شرایطی مصرف آمونیم ترجیح داده می شود.
● مصرف نیتروژن در سبزیجات
▪ تغذیه:
گیاهان همانطور که قادرند از راه ریشه نیتروژن موردنیاز خود را جذب کنند از راه برگ نیز می توانند نیتروژن را به صورت آمونیم، نیترات و اوره جذب کنند.
در سبزی هایی که عمر کوتاه و رشد سریع دارند مانند تربچه که سی روز از کاشت تا برداشت طول می کشد یک بار مصرف نیتروژن تکافوی نیاز گیاه را می نماید. در صورتی که در مورد فلفل که هشت ماه در زمین است و مرتب محصول می دهد چند بار مصرف کود ضرورت دارد.
در نواحی مرطوب بهتر است ثلث یا ربع کود نیتروژنه را قبل از کاشت و مابقی را به صورت تقسیط مصرف شود. در سبزی هایی مثل فلفل، بادمجان، گوجه فرنگی و نظایر آن که در طول فصل رشد محصول می دهند، بهتر است کود سرک در دو یا سه نوبت مصرف شود.
گیاهان کلیسم گریز یا گیاهانی که به خاک های اسیدی سازش یافته اند و گیاهانی که به پایین بودن پتانسیل اکسیداسیون و احیاء خاک سازش یافته اند آمونیم را ترجیح می دهند. گیاهان کلسیم دوست یا گیاهانی که در خاک های قلیایی با پ هاش بهتر می رویند نیترات را بهتر مصرف می کنند. آمونیم بر خلاف نیترات، تنفس ریشه را افزایش می دهد. در مواقع گرم معمولا زیرخاک کردن کودهای نیتروژنه ضروری است چون حرارت هوا ممکن است باعث تلفات کود شود.
شیره گیاهی اخذ شده از دمبرگ گیاه بهترین نمایه جهت تعیین وضعیت تغذیه ای نیتروژن گیاه است، چرا که نسبت به نوسانات تامین نیتروژن برای گیاه بسیار حساس تر از پهنک است. مقدار عناصر غذایی در گیاه حتی الامکان می بایست درحد متوسط و یا حتی در نیمه بالاتر محدوده کفایت باشد. تحت این شرایط است که می توان اطمینان حاصل کرد که حتی در حضور تمام عواملی که منجر به ایجاد اختلال در گیاه می شود احتمال وجود دارد گیاهان با تمام عناصر غذایی موردنیاز به حد کفایت تغذیه گردیده اند.
برای توصیه کودی نیتروژن، دو روش تجزیه گیاه و آزمایش خاک مکمل یکدیگرند و بایستی با همدیگر استفاده شوند.
▪ کمبود:
در خیار و طالبی اولین علایم کمبود نیتروژن روشنی رنگ و توقف رشد برگهاست. رنگ سبز طبیعی برگ ها، روشن یا زرد می شود و در موارد کمبود شدید، تمام کلروفیل از بین می رود.
شاخه ها باریک شده و سخت و فیبری می شوند.
میوه های خیار مبتلا به کمبود رنگ روشن داشته و در محل گل، نوک آنها باریک می شود. میوه های طالبی در صورت کمبود نیتروژن کوچک می شود. عموما بیشتر مواقع در سبزیجات اول بهار که بارندگی سنگین است کمبود نیتروژن ظاهر می شود.
چنین کمبودی ممکن است در مرحله رسیدن محصولات نیز دیده شود. زمانی که درجه حرارت سرد شب ها تجمع کربوهیدرات ها را تسهیل کند اگر نیتروژن کافی فراهم باشد تولید محصول زیاد خواهد شد. بارندگی های شدید، نیترات خاک را از عمق ریشه شستشو می دهد و در اعماق پایین پروفیل خاک تجمع می دهد. پس از پایان فصل بارندگی، نیترات خاک به صورت گاز درآمده و از خاک خارج می شود.
پس از پایان فصل بارندگی، خاک هایی که دچار شستشو شده اند میزان نیترات کمی در اختیار خواهند داشت.
▪ مواد آلی:
زمانی که مواد آلی در خاک تجزیه می شوند اولین فرم معدنی نیتروژن که آزاد می شود آمونیم است. مواد آلی مثل کاه و کلش باعث کاهش فرم نیتراته در خاک می شوند (نسبت C.N بالا دارند- برای تجزیه شدن نیتروژن خاک را مصرف می کنند.)
مواد گیاهی مثل گراس ها باعث افزایش فرم معدنی نیتروژن به ویژه نیترات خاک می شوند (نسبت C.N پایین دارند). یکی از بزرگترین منافع استفاده از کمپوست، کاهش مصرف آب مورد نیاز گیاه می باشد.
حداکثر استفاده از ماده آلی زمانی حاصل می گردد که دو تا سه هفته قبل از کاشت دانه به خاک داده شود. در شرایط کشت و کار آبی که زمین پیوسته زیر کشت محصول می باشد، مقدار کمپوست مورد نیاز محصولاتی نظیر سبزیجات، ۲۵ تن در هکتار برآورد شده است.در مناطقی که میزان بارندگی ۱۲۵۰میلیمتر می باشد مقدار کمپوست مصرفی ۱۲.۵ تن در هکتار توصیه می شود و نواحی خشک (متوسط بارندگی حدود ۵۰۰ میلیمتر) پنج تن در هکتار و در دیمزارها با مصرف ۲.۵ تن کمپوست در هکتار در سال می توان افزایش محصول معنی داری به دست آورد.
نیمی از نیتروژن و پتاسیم و تمام فسفر کود اصطبلی در قسمت جامد آن متمرکز است. در صورت کمبود کود دامی یکی از بهترین راه های جبران تلفات مواد آلی خاک، دادن کود سبز است. در بیشتر مواقع از گیاهان خانواده بقولات به عنوان کود سبز استفاده می شود. غده های ریشه های یونجه حدود ۲۰۰کیلوگرم در هکتار نیتروژن هوا را تثبیت می کنند و شبدر معمولا ۱۰۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم و سویا نصف این مقدار را تثبیت می کند. کودهای سبز به دلیل دارابودن رویش فوق العاده و ریشه های قوی می توانند مقدار زیادی از عناصر محلولی را که در شرایط عادی بر اثر شستشو به اعماق پایین خاک حرکت کرده اند جذب کنند.
همچنین این گیاهان قادرند از فسفات های غیرمحلول، پتاسیم تثبیت شده و عناصر کم مصرف تا حد زیادی استفاده کنند.
برگرداندن این گیاهان به خاک علاوه بر بهبود خواص فیزیکی و شیمیایی و زیستی، سبب تسهیل آزادشدن عناصر غذایی پرمصرف و کم مصرف می شود. در فصل بهار از آنجایی که درجه حرارت هنوز زیاد نشده است. نیتروژن به آرامی از مواد آلی آزاد شده و به تدریج که هوا گرم می شود این فرایند شدت می یابد.
● کودهای فسفره:
فسفر مهم ترین عنصر برای رشد اولیه گیاه می باشد و اگر به صورت نواری استفاده شود کارایی بیشتری دارد چرا که فسفر در خاک متحرک نیست.
مصرف فسفر در خاک هایی که بیش از ۱۵ میلی گرم در کیلوگرم فسفر قابل جذب دارند نتیجه ای را باعث نمی شود.
برای آنکه فسفر قابل جذب خاک، یک کیلوگرم در هکتار افزایش یابد می بایست پنج تا ده کیلوگرم فسفر (P۲O۵) به خاک شنی لومی یا لومی شنی اضافه شود. در حالی که در خاک های لوم و لومی رسی دوازده کیلوگرم فسفر (P۲O۵) در هکتار می بایست به خاک اضافه شود تا میزان فسفر قابل جذب خاک یک کیلوگرم در هکتار افزایش یابد.
زمانی که کودهای فسفره محلول در آب به خاک اضافه می شوند بلافاصله با خاک واکنش می دهند و به فرم های نامحلول تبدیل می شوند. تنها جزء کوچکی از فسفر کودی به صورت محلول باقی می ماند.
در خاک هایی که مقدار فسفر قابل استفاده آنها بیش از ۲۰میلی گرم در کیلوگرم است از مصرف کودهای فسفری پرهیز گردد (سیلسپور و ملاحسینی. ۱۳۸۴). تا حد ممکن از مصرف کودهای فسفاتی کادمیم دار به خصوص در مناطق شمال کشور پرهیز گردد.
▪ سوپر فسفات:
هزینه ساخت سوپر فسفات تریپل (غلیظ) بیش از نوع معمولی است، اما بالا بودن عیار فسفر باعث کاهش میزان مصرف، کاهش هزینه حمل و نقل شده که هزینه بیشتر آن را توجیه می کند. استفاده از انواع سوپر فسفات بستگی به ملاحظات اقتصادی (مثل قیمت مواد اولیه، هزینه حمل و نقل و مقدار مصرف) دارد.
سوپر فسفات تریپل (غلیظ)، در شرایط کشور بهتر از فسفات آمونیم است. به این سوپر فسفات از آن جهت تریپل (غلیظ) می گویند که فسفر محلول آن تقریبا سه برابر سوپرفسفات ساده است.
▪ کودهای پتاسیمی:
برای افزایش یک کیلوگرم در هکتار پتاسیم (K) خاک، دو تا شش کیلوگرم در هکتار پتاسیم (K۲O) مورد نیاز است.
مصرف پتاسیم در پاییز در خاک های رسی برای آنکه ظرفیت تثبیت چنین خاک هایی را پر کند توصیه می شود.
مصرف پاییزه پتاسیم در خاک های لومی شنی، شنی یا خاک های آلی توصیه نمی شود چرا که بارندگی های زمستانه به راحتی باعث شستشوی کود می شود. در سبزی هایی که قسمت اعظم اندام های آن برداشت می شود (کرفس، کلم، کاهو) برداشت پتاسیم شدیدتر است.
در خاک هایی که مقدار پتاسیم قابل استفاده آنها کمتر از ۲۵۰ میلی گرم در کیلوگرم خاک باشد از کود پتاسیم استفاده شود.
▪ کودهای میکرو:
عناصر کم مصرف نباید با حشره کش ها، قارچ کش ها و علف کش ها ترکیب شود، مگر اینکه کارخانه های سازنده، ترکیب آنها را با عناصر کم مصرف توصیه نماید.
کمبود عناصر ریز مغذی به ویژه روی به دلایل متعدد از جمله آهکی بودن خاک های کشاورزی (پ هاش بالای خاک)، وجود یون بیکربنات در آب های آبیاری، افت کیفیت آب آبیاری به علت افزایش شوری ناشی از تشدید خشکسالی های پی درپی، کمی مواد آلی خاک های زراعی، مصرف نامتعادل کود به ویژه مصرف بی رویه کودهای فسفاته و ازته و عدم مصرف کودهای محتوی عناصر ریز مغذی به ویژه سولفات روی عمومیت دارد.

مهدی صادقی پور

منبع : روزنامه کیهان