خودسوزی و خشونت خانوادگی در آسیای مرکزی

«نمی‌دانستم چطور از دست عذاب شکنجه‌ و کتک‌های روزانه شوهر بیرحم‌ام خلاص شوم. برای همین هم روی خودم نفت ریختم و خودم را آتش زدم.» این سخنان جمیله ۱۸ ساله است که اکنون بر سوختگی در بیمارستان کابل بستری و تحت درمان است.
● دامنه مشکل
تعداد زنانی که در آسیای مرکزی بر اثر خودسوزی دست به خودکشی می‌زنند، رو به افزایش است. به نظر می‌آید که این گرایش در کل آسیای مرکزی رو به افزایش است، اما این امر در افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان با حدت خاصی روی می‌دهد.
در مورد تعداد دقیق زنانی که خودسوزی می‌کنند، آمار موثقی در دست نیست. اکثر آنان، و معمولاً در خانه، روی خود بنزین یا نفت می‌ریزند و خود را به آتش می‌کشند. آمار محدود تاجیکستان نشان می‌دهند که در سال ۲۰۰۲ تعداد ۳۳ زن اقدام به خودسوزی کردند، در حالی که این تعداد در شش ماه اول سال ۲۰۰۳ به سه برابر یعنی ۹۰ مورد رسید.
در یکی از استان‌های شمالی - سوگد اُبلاست - ۱۱۳ زن تا پایان سال ۲۰۰۳ اقدام به خودسوزی کرده بودند، در حالی که در دو سال قبل از آن، این تعداد ۱۱۵ نفر بودند، این یعنی دو برابر شدن زنانی که به این مرگ وحشتناک و دردناک تن می‌دهند.
تخمین زده می‌شود که این ارقام بسیار کمتر از تعداد واقعی هستند، زیرا مقامات و خانواده‌ها که اکثراً روستانشین هستند، سعی در اختفای خودکشی دارند و پلیس این موارد را به عنوان حادثه ثبت می‌کند. برحسب برخی برآوردها، فقط در تاجیکستان هر ماه حداقل ۳۰ زن اقدام به خودکشی از طریق خودسوزی می‌کنند.
در کشور مجاور، افغانستان، در مقایسه با ۱۸ مورد سال ۲۰۰۵، در سال ۲۰۰۶ در کابل ۳۶ زن خود را به آتش کشیدند. اما نظر بر آن است که در مناطق تحت نفوذ طالبان در جنوب غربی این ارقام بسیار بیش‌تر است. در قندهار، در سال ۲۰۰۶ تعداد ۱۰۰ زن کوشیدند با خوردن مرگ موش خود را بکشند. در این زمینه آمار کشوری وجود ندارد.
ازبکستان، فقط در "فارقانا ولی" سالانه ۵۰۰ مورد خودسوزی دارد. اما باز هم، اطلاعات کشوری در دست نیست.
● نادیده گرفتن علل نهفته
محققانی که آمار خودسوزی را در آسیای مرکزی ثبت می‌کنند، بر این نظرند که اکثر زنانی که به این شکل از خودسوزی دست می‌زنند، راه گریزی از ازدواج اجباری و سوء رفتار سیستماتیک شوهران یا خانواده‌های شوهر می‌جویند.
خشونت علیه زنان در آسیای مرکزی، پدیده رایج و گسترده‌ای است. در بسیاری از روستاها، کتک زدن همسر عمل رایج پذیرفته شده‌ای است و پلیس در برابر این کار که آن را "موضوع خانوادگی" می‌داند، کاری نمی‌کند.
بیش از دو سوم زنانی که اقدام به خودسوزی می‌کنند، زیر ۳۰ سال هستند. اکثر افرادی که زنده مانده‌اند، می‌گویند می‌خواستند به به زندگی عذاب‌آور خود خاتمه بدهند، که بر اثر ازدواج اجباری با مردی ستمگر یا خشونت خانواده شوهر بدتر شده است.
مرحبو تانگروا، زن جوان ازبکی که مجبور شده است در سن ۱۷ سالگی با مردی که نمی‌شناخته و دوستش نداشته ازدواج کند، همین دلیل را ذکر می‌کند. پس از آن که شوهرش شروع به کتک زدن او می‌کرده است، بقیه خانواده شوهر هم او را کتک می‌زدند. تانگروا توضیح می‌دهد: «در آن اوقات، در آن لحظه‌ها، چاره دیگری نبود. آن‌ها فقط به من نیش زبان نمی‌زدند، کتک هم می‌زدند - حتا خواهر شوهرم با یک بطری مرا کتک می‌زد.»
یکی از حقوق‌دانان ازبک می‌گوید که در اکثر موارد خودکشی‌ زنان که او تحقیق کرده است، علت، خشونت خانوادگی و ناامیدی بوده است، در حالی که مردان اغلب به علل مالی خودشان را می‌کشند.
۸۰ مورد خودسوزی در افغانستان، نتیجه‌ی ازدواج اجباری و سوء رفتار سیستماتیک در خانه است. از آن جایی که خشونت خانگی در سراسر منطقه رایج است، خودسوزی احتمالاً افزایش خواهد یافت، به ویژه در مناطق گرفتار درگیری، که زنان و دختران امکان زیادی برای بهبود وضعیت زندگی خود ندارند.
● "بنیاد جمعیت سازمان ملل" در آسیای مرکزی
بنیاد جمعیت سازمان ملل در سراسر آسیای مرکزی تلاش می‌کند تا با ارائه برنامه‌های جامع آموزشی و دستیابی به اطلاعات و خدمات بازسازی سلامت و بهداشت، به بهبود حقوق زنان و دختران بزرگسال یاری رساند. این بنیاد همچنین با چندین سازمان همکاری می‌کند - سازمان‌های دولتی و سازمان‌های غیر دولتی ملی و محلی - تا به خشونت علیه زنان خاتمه دهد و سلامت و حقوق آنان را بهبود بخشد.
● توصیه‌ها
مبارزه با خودکشی از طریق خودسوزی مستلزم اتخاذ رویکردی جامع به علل آن است. این امر شامل خشونت خانگی است، که آزار جنسی و روانی را نیز در برمی‌گیرد. در آسیای مرکزی، زنان به خدمات مشاوره‌ای، خانه‌های زنان یا سایر اشکال حمایت روانی دسترسی چندانی ندارند. اکثر این خدمات توسط سازمان‌های غیر دولتی ارائه می‌شوند.
● نیازها:
▪ دولت باید این مشکل را به رسمیت بشناسد و طراحی استراتژی‌هایی را برای مقابله با آن آغاز کند.
▪ لازم است نیروی پلیس و کارکنان بیمارستان در مورد خودسوزی آموزش داده شوند و این موارد را به وزارت بهداشت کشور اطلاع دهند.
▪ لازم است ادارات دولتی، با همکاری با سازمان‌های غیر دولتی محلی و ملی، خشونت جنسیتی در خانه را کاهش دهند و به اعاده حقوق زنان یاری رسانند.
▪ بایستی مراکزی جهت بازپروری زنانی تأسیس شوند که ناموفقانه خودکشی کرده‌اند و به آن‌ها در بازسازی زندگی‌شان کمک کنند.

نویسنده بنیاد جمعیت سازمان ملل