دیپلوستوموم

بیماری های انگلی در سیستم های پرورشی ماهی همواره مشکلات فراوانی را برای صاحبان مزارع به همراه داشته است و از میان بیماریهای انگلی ماهییان پرورشی گرم آبی در استان مازندران انگل دیپلوستوموم اسپاتاسه اوم شیوع بیشتری داشته اند .دیپلوستموم انگل چشم بوده وحمله زیاد متا سرکرهای این انگل به شبکیه و ماده زجاجیه چشم نهایتاً سبب کوری ماهی می شود این انگل از دسته دیژنه آ می باشد و از خانواده دیپلوستومیده که حدود ۲-۴ میلی متر طول دارند . دو عامل در بیماری دیپلوستموم موثر اند که یکی وجود حلزونها که بعنوان میزبان اول شناخته شده است و عامل دیگر مرغهای ماهیخوار به عنوان میزبان نهایی می باشند . از حلزونها خانواده لیمنه ئیده و از مرغهای ماهی خوار می توان حواصیل و مرغ نوروزی (کاکائی ) را نام برد .
● خصو صیات دیپلوستوموم اسپاته سئوم
طبق نظریه یا ماگوتی (۱۹۵۸)وشل (۱۹۷۰) ترماتود ها به سه دون دسته دیژنه آ ، مونوژنه آ و آسپیدوگاستره آ طبقه بندی شده اند . ترماتود دیپلوستوموم اسپاتاسئوم متعلق به دون دسته دیژنه آ می باشد . در این دون دسته ۲۵ خانواده و۷۰ جنس وجود دارند .
● خانواده دیپلوستومیده : (پواریه ۱۸۸۶)
در این خانواده جنس های دیپلوستوموم (مترادف پروآلاریا) پوستو دیپلوستوموم ، نئو دیپلوستوموم و آلاریا وجود دارد.
مشخصات جنس دیپلوستوموم گونه اسپاتاسئوم (رودلنی ۱۸۱۹)( اولسن ۱۸۷۶)
این کرم به طول ۲-۴ mm است. بدن از دوقسمت قدامی کوتاه پهن و قسمت خلفی استوانه ای و باریک تشکیل شده است . در طرفین انتهای قدامی بدن غالباً زوائد گوش مانند موجود است . بادکشها کوچک بادکش بطنی در عضو ضمیمه چسبیده اند که ثلث پهنای قدامی کرم را اشغال کرده اند و در طرفین عضو چسبیدن امتداد می یابد . تخم ها بزرگ (۱۰۰ میکرون در ۶۰ میکرون ) و به هنگام خروج از کرم جنین دار هستند .
● سیر تکاملی و رشد انگل دیپلوستوموم
نوزاد انگل دیپلوستوموم در چشم ماهی و بالغ آن در روده پرنده های آبزی بخصوص مرغ نوروزی (کاکائی) و حواصیل زتدگی می کند و به سرعت بالغ شده و پس از ۴ تا ۵ روز انگل شروع به تخم گذاری می کند ، لذا تخم در بدن پرندگان ایجاد و همراه با فضولات پرنده به داخل آب می افتد این تخم ها بیضی شکل بوده و به بزرگی ۶۰ تا ۱۰۰ میکرون هستند و دوره اش آنها قبل از تبدیل به لارو هنوز مشخص نشده است ولی تخمین متقاعد کننده حدود دو هفته گزارش گردیده است لاروهایی که از تخمها خارج می شوند مژه دار بوده و میراسیدیوم نامیده می شوند . میراسیدیوم ها در آب شنا کرده و به بدن نرم تنان خانواده لیمنه آ گونه اواتا ولیمنه آ اوریکو لاریا و لیمنه آ ستاگنالیس حمله می کنند و به داخل جگر حلزون راه پیدا کرده و در آنجا مژه خود را از دست می دهند که در این حالت به آنها اسپروسیت گفته می شود اسپروسیت در بدن حلزون سه نسل تولید می کند که هفته ای به طول می انجامد که این سه نسل به طریقه بکرزایی ایجاد می شود آخرین نسل نوزادها فورکوسرکر یا سرکر هستند که دم دار بوده و دم روی شاخه ای آنها به اندازه ۸۵ ×۲۶۵ مو می باشد . حرکت سرکاریا بطور تصادفی یا از روی غریزه در جهت درجه حرارت گرمتر از آب می باشد . (سرکاریاها درتابستان به مقادیر زیاد درآب رها میشوند ) آنها بطور فعال در جستجوی تماس با ماهی نمی باشند ولی به محض تماس می توانند با آن بچسبند . نفوذ سرکاریا ها به ۲ طریق است یا همراه غذا از راه لوله گوارش و یا از راه برانشی ها و پوست وارد بدن می شوند . سرکاریا فقط ۲ روز می تواند در آب زنده بماند بنابراین در ظرف این مدت باید با ماهی تماس پیدا کند .
سرکاریا هنگام داخل شدن به بدن ماهی دم خود را از دست داده که در این حالت به آن سرکاریوم گفته می شود .آلودگی چشم ماهی با مهاجرت انگل به داخل بدن ماهی از طریق گردش خون و نفوذ به عدسی چشم یا از طریق سوراخ کردن چشم ماهی بطور مستقیم از خارج صورت می گیرد.در درجه حرارت ۱۵ تا ۱۶ درجه سانتی گراد سرکاریم در داخل بدن ماهی ظرف مدت ۴۵ روز به شکل لاروی دیگر به نام دیپلوستومو م تبدیل می شود که قبلاً تصور می شد که این یک گونه جداگانه است ولی بعد مشخص شد که منحصراً مرحله لاروی می باشد .دیپلوستوموم حدود۴/۰ میلی متر طول دارد و دوره تخریب عدسی چشم ۸ ماه یا بیشتر بطول می انجامد. در یک عدسی ممکن است تا ۱۰۰عدد ازآنها یافت شود شیوع بیماری از ماهی به ماهی دیگر غیر ممکن است . ماهی در ابتدا باید بوسیله یک پرنده یعنی جائی که لاروها به مرحله بلوغ می رسد خورده شود.
● بیماری زایی
به متاسرکر این انگل ، فلوک چشم می گویند ( Gratzek ، ۱۹۹۳ ) . متاسرکرهای بدون کیسه به عدسی ، شبکیه و ماده زجاجیه چشم هجوم می آورند . عنبیه به علت مجاورت با عدسی به میزان زیادی تغییر شکل میدهد . ورود انگل به بخش سخت شبکیه چشم باعث جدایی شبکیه می شود . واکنش سلولی زمانی اثرات خود را نشان می دهد که عفونت در مراحل انتهایی باشد . ماکروفاژها در اطراف خورده های ناشی از عدسی گسیخته شده ، اطراف عنبیه آسیب دیده ، مشیمیه و یا در حدود نقاط نکروزه شده عصب چشمی ، تجمع می یابند متاسرکرها در لنز شروع به تغذیه کرده و باعث نابودی آن می شود . آلودگی شدید به بیرن زدگی چشم، کدورت قرنیه و حتی تخریب کامل چشم منتهی می شوند که کوری یک طرفه و یا دو طرفه محصول نهایی آن است ( جلالی ، ۱۳۷۷ ) .
متاسرکرها در لایه خارجی عدسی مستقر شده و در اثرتجمع زیاد ایجاد کاتاراکت و متعاقباً کوری می کنند و قسمت بیرونی عدسی ها ممکن است بطور کامل از بین بروند (paerna ، ۱۹۸۰ ) (Fergusen ،۱۹۸۹ ) تعداد متاسرکر لازم برای ایجاد کوری بستگی به اندازه ماهی دارد ، گرچه ممکن است ماهیان در اثر کوری نمیرند ولی میزان رشد به مقدار زیادی به دلیل ناتوانی در غذا خوردن کاهش می یابد و چنین ماهیانی لاغر می شوند ، حتی در ماهیانی که بطور کامل کور نشدند دیپلوستوموم اثرات بسیار جدی بر جای میگذارد مثلاً بدلیل ناراحتی چشم و کاهش دید زمان زیادتری را برای غذا خوردن در روی سطح آب می مانند که باعث بالا رفتن احتمال شکار آنان توسط پرندگان میزبان نهایی می شود و بنابراین انتقال و زنده ماندن آنها در اکوسیستم زیاد می شود .لازم به ذکر است قزل آلای رنگین کمان و کپور ماهیان حساسترین گونه ها به دیپلوستوموم اسپاتاسه اوم هستند (Roberts ، ۱۹۸۹ ) .
در صورت تجمع زیاد انگل به افزایش فشار بیش از حد آن به چشم مایعات تجمع یافته به بیرون ریخته و عفونت های قارچی ، چشم ضایعه دیده را فرا می گیرد که در نهایت به مرگ ماهیان بیمار منتهی می شود . طبق گزارش های ارائه شده شکل مزمن این بیماری در ۳ مرحله پیشرفت می کند . مرحله اول ۷ تا ۱۰ روز زمان می برد . دگردسی لاروهای نفوذ کننده در طی این دوره تکمیل می شود . در این مرحله میربان شدیداً درگیر می باشد . مرحله دوم ۴ تا ۵ هفته به طول می انجامد ، لاروها رشد کرده و بطور قابل ملاحظه ای از طریق متابولیسم خود به ماهی صدمه می زنند . در مرحله سوم فعالیت حیاتی لارو دوباره محدود شده و ضررهای بعدی به ماهی درحد ناچیزی میباشد . تلفات ماهیان جوان به مراتب بیشتر از ماهیان مسن می باشد . همچنین آلودگی دیگر انگلی مثل آرگولوس فولیاسئوس بیماری زایی متاسرکر دیپلوستوموم را تشدید می کند (نیک زاد اسک ، ۱۳۷۴ ) . دژرسانس عدسی ها ، بدیهی ترین نتیجه عفونت است در عفونت مزمن ، عدسی ها نامنظم و چروک خورده می شوند . چسبندگی ایجاد شده با اجزای داخلی چشم نیز جزء‌ضایعات هستند که در نهایت از یکدیگر گسیخته می شوند .ضخیم شده کپسول عدسی به پوسته پوسته شدن آن منجر شده و اغلب با پرولی فراسیون لایه سلولی اپی تلیال همراه است Roberts) ، ۱۹۸۹ ).
● علائم بالینی
پس از حمل متاسرکر دیپلوستوموم به ماهی در نقاط نفوذ آنها مثلاً بر روی سر ، بویژه روی سرپوش دستگاه تنفس ، لخته خون یا نقاط خونی دیده می شود .در اثر ایجاد عفونت و کاتاراکت دریافت غذا توسط ماهی کاهش یافته که می تواند باعث توقف کم و بیش کامل رشد گردد ( نیک زاد اسک ، ۱۳۷۴ ) ماهیان کور استعداد سازگاری با محیط را از دست داده و غالباً به رنگ بسیار روشن و یا بسیار تیره دیده می شوند . همچنین جنب وجوش مربوط به زمان تغذیه را نشان نداده و در گوشه ای از استخر جمع می شوند و غالباً در سطح آب شنا می کنند و در نتیجه به سهولت قربانی پرندگان ماهی خوارمی شوند ( اسد الهی و چاری ، ۱۳۶۷ ) . عمدترین خسارت به سیستم پرورش ماهی ، علاوه بر مرگ ومیر ماهیان و کوری که موجب صید آنها می شود ، کاهش تغذیه آنهاست که منجر به افت تولید در کارگاه پرورش می شود . در بیشتر موارد آلودگی های شدید با نوزاد دیپلوستوموم کندی و متعاقباً توقف رشد دیده شده و زمان رسیدن به وزن بازاری در ماهی را به تاخیر می اندازند ( نیک زاد اسک ، ۱۳۷۴ ) .
● عوامل مؤثر در شدت آلودگی
۱) سن و اندازه: ضرفیت آلودگی با افزایش سن و اندازه ماهی ، بالا می رود.
۲) نوع ماهی : بعضی از ماهیان حساسیت بیشتری به این انگل دارند. مثلادر شرایط مساوی میزان آلودگی ماهی کپور علفخوار و کپورنقره ای۹۴درصد و کپور معمولی۵۲ درصد بوده است.
۳) پراکندگی وفراوانی میزبان واسط اول ومیزبان نهایی و عوامل مختلف که در فراوانی حلزونها علاوه بر درجه حرارت آب با میزان سختی آب رابطه مشخصی دارد. حلزون لیمنه آ آرکتیکا فقط در آبهای دارای بیش از پنج قسمت در میلیون(p pm)کلسیم وجود دارد و نشان داده شده است که این غلظت در دریاچه هایی که لایه های سنگی بالایی آنها غنی از دولومیت می باشند ، فراهم می گردد. از طرفی در آبهای کمتر از پنج قسمت در میلیون کلسیوم ، آلودگی با متاسرکر دیپلوستوموم بسیار کم بوده است (جباری،۱۳۶۸.نیک زاد،۱۳۷۴).
● درمان
پرازی کوانتل،داروی بسیار مؤثری علیه دیژنه آوسستود های انسان وحیوانات است.(جلالی،۱۳۷۷) آزمایشات اولیه نشان داده اند که متاسرکرانگل دیپلوستوموم اسپاتاسه اوم نشان می دهد که این دارو به صورت حمام با غلضت حداقل یک میلی گرم در لیتر به مدت ۲۴ ساعت باعث مرگ انگلها به میزان ۱۰۰درصد در کپور ماهیان سرگنده معمولی ، کپور معمولی ، کپور علفخوار و کپور نقره ای بوده است . همچنین این دارو با غلظت ۱۰میلی گرم بر لیتر وبه مدت ۱ ساعت استفاده شده است که اثر آن روی متاسرکر انگل به میزان ۹۳ – ۹۷ درصد بدست آمده است (نظام آبادی ، ۱۳۷۵ ) . بررسی های دیگر بر روی تعیین روش درمانی دیپلوستومیازیس در ماهی کپور علفخوار و کپور نقره ای نشان داده است که متاسرکر انگل در چشم این ماهی بوسیله ۳۰۰ میلی گرم به ازای هر کیلو وزن ماهی همراه با غذای مصنوعی ، بطور مؤثری تضعیف می شود .
برای تکمیل عملیات درمانی سه نوبت درمان پی در پی با دز ۳۵ تا ۱۰۰ میلی گرم به ازای هر کیلو وزن ماهی موفقیت در درمان را به ۸۸ تا ۱۰۰ درصد می رساند در ادامه تحقیق فوق ، پرازی کوانتل را به صورت حمام با غلظت ۱ ppm بمدت ۹ ساعت و یا ۱۰ ppm بمدت ۱ ساعت بکار برده اند وبه ترتیب ۱۰۰ درصد و ۹۳-۹۴ درصد موفقیت در درمان دیپلوستومیازیس را بدست آورده اند . (szekely&molnar ،۱۹۹۱ ) .
برای دیگر حلزونهای میزبان واسط نیز به پرازی کووانتل جواب مثبت داده اند حمام ۱۲ ساعته با غلظت ۶۸/۵ppm از این دارو باعث نابودی سرکر انگل در این حلزونها شده است همچنین نشان داده شده است که این دارو می تواند تا بیش از یک ماه اثرات مؤثر خود را حفظ کرده و محلول تهیه شده می تواند مکرر مورد استفاده قرار گیرد ( kabata ، ۱۹۸۵ ).
به منظور دستیابی به درمان مؤثرتر رعایت یکسری نکات حائز اهمیت است :
۱) گرسنه نگه داشتن ماهیان به مدت ۲۴ ساعت قبل از درمان ، استرس درمان را کاهش می دهد .
۲) محاسبه مقادیر مورد نیاز از مواد شیمیایی بر اساس مقدار جریان آب و حجم مفید استخر باید با دقت انجام شود .
۳) درمان باید هنگامی از روز انجام شود که دمای آب کمترین میزان خود را داشته باشد و میزان اکسیژن در طی درمان در سطح کافی حفظ شود .
۴) تحت نظر قرار دادن رفتار ماهیان بطور مداوم در طی درمان از اهمیت زیادی برخوردار است تا در صورت بروز اشکال ، تمهیداتی از قبیل استفاده از هوا دهنده ها ، برقراری جریان شدید آب انجام شود .
۵) جهت مخلوط کردن داروها از سطل های پلاستیکی استفاده شود . جهت این کار هرگز از ظروف گالوانیزه استفاده نشود .
۶) همیشه درمان روی تعداد کمی ماهی در یک آکواریم یا حوضچه درمانی انجام شود و در صورت موفقیت آمیز بودن ، ۱۲ تا ۲۴ ساعت بعد اقدام به درمان اصلی گردد.
۷) درمان مجدد فقط در صورت نیاز مبرم انجام شود . نکته قابل توجه آن است که این کار نباید طی ۳۰ ساعت بعد از اولین درمان انجام شود ،( فاطمی ، ۱۳۷۱ )
● پیشگیری
بدیهی است که هنگامی که ماهیان مورد تهاجم قرار گرفته و کور شوند هیچ کاری را نمی توان برای درمان آنها انجام داد . بنابراین باید از کامل شدن سیر تکاملی این انگل به طرق زیر جلوگیری کرد :
۱) دورکردن پرندگان محتملاً آلوده با تیر اندازی مداوم و یا کشیدن تور بر روی استخر ها
۲) جلوگیری از رشد شکم پایان با خارج کردن ماهیان از استخرها و اضافه کردن مقادیر کم سولفات مس به آب (البته هنگامی که ماهی ها کوچک باشند این کار مشکل خواهد بود ) و یا اینکه هنگام خالی کردن استخر ها ، از آب آهک و یا سیانامید کالسیک استفاده شود . در صورت ابتلا و کور شدن ماهیان نگهداری و غذا دادن به آنها اقتصادی نخواهد بود و بالاجبار باید آنها را از دور خارج کرده و در صورت کوچکی و غیر قابل مصرف بودن نابود کرد .باید توجه داشت که ماهیان آلوده را واقعاً نابود کرد زیاداگر آنها را دور بیاندازند و یا در آبهای آزاد رها کنند به نحوی که پرندگان بتوانند از آنها تغذیه نمایند به کامل شدن سیر نکاملی این انگل کمک خواهد شد . ناگفته نماند که ماهیان کور طعمه آسانی برای پرندگان به حساب می آیند چون نمی توانند آنها را ببینند و به جای امن پناه ببرند .
۳) می توان ماهیان بیمار و مرده را در چاله های دارای آهک مدفون کرد و با این کار از ادامه سیکل زندگی انگل بشدت جلوگیری کرد ( نظام آبادی ، ۱۳۷۵ ) نابودی حلزون ها بعنوان میزبان واسط اول یکی از بهترین روشهای قطع سیکل زندگی انگل و جلوگیری از گسترش بیماری است . روشهای مورد استفاده برای این امر مختلف است که شامل :
۱) استفاده از مواد شیمیایی برای کنترل حلزونها : با وجود مواد شیمیایی گوناگون ، فقط سولفات مس درارای ارزش عملی در استخرهای ماهی می باشد و بقیه داروها مثل : نیکلوزاماید و ان – تری تیلومورفولین ( فرسکون ) ، اغلب برای ماهی سمی هستند این ماده ارزان قیمت و سهل الوصول است و بیشتر بعنوان یک جلبک کش در استخر ها کاربرد دارد . در آبهای شیرین کمی اسیدی ویا سبک باید با دقت زیاد بکار برده شود ( جلالی ، ۱۳۷۷ ) .در استخرهای ماهیان گرمابی که در حاسیه آنها با گسترش رویش های گیاهی شرایط رشد حلزونها مساعد می شود ، استفاده از سولفات مس با دوز ۵/۳ ppm باعث کاهش توده زنده حلزون ها می شود (۱۹۸۵ و kabata ) . لازم به ذکر است این ماده در آبهای فاقد غلظت بالای املاح محلول برای ماهیان از سمیت خاصی برخوردار است بر چنین آبهایی هرگز نباید مورد مصرف قرار گیرد مگر آنکه میزان کلسیم آب مشخص شود . در مورد ماهیان با ارزش ، با استفاده از کیت های آزمایشگاهی و تعیین میزان مس ، می توان مقدار مصرف روزانه دارو را تعیین کرد . در حال حاضر در آمریکا مصرف این دارو جهت ماهیان خوراکی غیر قانونی است ( فاطمی، ۱۳۷۱) .
۲) اصلاح شرایط محیطی : با اعمال یک مدیریت صحیح، از گسترش رویشهای گیاهی در حاشیه استخر ها جلوگیری شده و به طور منظم نسبت به قطع این گیاهان اقدام می شود.با انجام چنین روشهایی جمعیت حلزون ها کاهش می یابد چرا که حلزون ها در لابه لای رویش های گیاهی در حاشیه رودخانه ها و استخر ها زیست می نمایند و با استفاده از سموم علف کش و یا قطع آنها باعث از بین رفتن محیط و شرایط مناسب رشد حلزون ها می گردد(نظام آبادی :جلالی ،۱۳۷۷).
۳) استفاده از وسایل ترساننده مانند وسایل منفجر شونده های گازی، سر و صدای الکتریکی ، پروژکتورها و آب پاشهای قوی میتوانند مانع هجوم مرغ های ماهی خوار به کارگاه تکثیر و پرورش ماهی باشد. در حال حاضر پرندگان آبزی توسط شکارچیان کارگاه ها از پای در می آیند ، این روش چندان کارایی ندارد و گاهی لازم است از چند روش تواماً استفاده نمود . وسایل محافظت کننده نظیر نوار کشی و تور کشی نیز در این زمینه کارای دارند.نکته بسیار مهم این است که وسایل ترساننده باید قبل از اینکه پرندگان الگو و یا برنامه تغذیه ای منظم را شروع کنند بکار افتاده باشند، زیرا وقتی به وسایل ترساننده عادت کنند و زمان آن را بدانند مشکل می توانند از این وسایل استفاده مناسبی به عمل آورد .استفاده از انواع پروژکتورهای گردان می توانند در کنترل پرندگانی که در شب از ماهی تغذیه می کنند به نحو موًثری عمل نمایند
۴) طراحی استخرها و مدیریت و اداره آنها درکنترل پرندگان ماهی خوار نقش عمده ای دارند ، فرضًا استخر ها باید حداقل یک متر عمق داشته باشد تا پرندگانی نظیر حواصیل ها و ایگرتها نتوانند به راحتی داخل استخر قدم بزنند.

منبع : کلوب