واکسن مالاریا، امیدی تازه؟!

مالاریا از دو کلمه Aria وMala به معنای هوای بد مشتق شده است. چهار گونه انگل مالاریا به طور معمول سبب آلودگی انسان می‌شوند و بیماریزا تر از همه پلاسمودیوم فالسیپارم است. حدود نیمی از تمام موارد مالاریای سراسر جهان در نتیجه‌ی فالسیپارم ایجاد می‌شود و ۹۵% موارد به مرگ منتهی می‌گردد. این نوع مالاریا، تنها نوعی است که به مغز حمله می‌کند. تعداد ارگانیسم‌های دیگری که می‌توانند سیر پیشرفتی شبیه مالاریا داشته باشند اندک است. نخستین داروی شناخته شده علیه مالاریا در کشور پرو و اکوادر کشف شد. این دارو از پوست تنه‌ی درخت گنه گنه (سینکونا Cinchona) به دست آمد که گیاهی از تیره‌ی درخت قهوه است. مردم محلی این گیاه را کینا کینا quina quina می‌نامیدند که به معنای تنه‌ی تنه‌ها است. این گیاه بعدها در جهان به نام کینین quinine معروف شد. این کلمه‌ی دارویی توسط میسیونرهای ژزوئیت‌که به سال ۱۶۳۲ به ایتالیای مالاریا زده رسیده بودند، انتشار یافت.
به مدت ۲۰۰ سال، یعنی تا زمانی که توانستند این درخت را در هند، سریلانکا و جاوه بکارند، تنها راه به دست آوردن این دارو ازآمریکای جنوبی بود.
کینین سبب اختلال در تولید مثل مالاریا می‌شود و استفاده از آن، جان میلیون‌ها انسان را نجات داده است ولی نقطه ضعف‌هایی هم دارد. کوتاه اثر است و در صورتی که کراراً مصرف شود به پیدایش عوارض جانبی وخیم ‌منتهی می‌گردد که از جمله می‌توان از دست رفتن شنوایی را نام برد. اما در دهه‌ی ۱۹۴۰، اولین پیشرفت خارق العاده در این زمینه به وقوع پیوست و آن معرفی یک داروی صناعی برای مالاریا بود. این ترکیب را کلروکین chloroquine نامیدند. کلروکلین یا کلروکوئین، دارویی ارزان و مطمئن بود و سبب حفاظت کامل و دراز مدت در برابر تمامی انواع مالاریا می‌شد و به دیگر کلام، معجزه شده بود.
دومین ابداع در این زمینه هم سحرانگیز بود. شیمی‌دان سویسی‌پل مولر Paul Muller قدرت حشره‌ کشی ترکیبی موسوم به دی کلرو - دی فنیل تری کلرواتان را کشف کرده بود. این ماده DDT نامیده شد. مولر به سال ۱۹۴۸ به خاطر این کشف مفتخر به دریافت جایزه‌ی نوبل شد زیرا تا آن تاریخ هیچ ‌چیزی برای کنترل حشرات مؤثرتر از این ماده وجود نداشت. مقدار بسیار کمی از این ماده، ماهها سبب هلاکت پشه‌ها می‌شد تا آنجا که مدتها بر چرخه‌ی انتقال مالاریا تأثیر می‌گذاشت. تأثیر این ماده دو برابر طول تأثیر بهترین داروهای حشره‌کش بعدی بود و ربع بهای آنها هزینه می‌برد.
سازمان جهانی بهداشت به سال ۱۹۵۵ با دو سلاح کلروکین وDDT، برنامه‌ی جهانی ریشه‌کنی مالاریا را آغاز نمود. هدف از این برنامه، ریشی کنی و حذف مالاریا طی ۱۰ سال آینده بود. بیش از یک میلیارد دلار برای این برنامه هزینه شد. برای کنترل پشه سالیانه ده‌ها هزار تن DDT مصرف شد. تنها در هند که مالاریا بسیارکشته می‌گرفت، ۱۵۰.۰۰۰ کارگر اجیر شدند تا منازل را سمپاشی کنند. ضمن آنکه کلروکین هم بین افراد توزیع می‌شد. این برنامه، احتمالاً بهترین برنامه‌ی بهداشتی انجام شده در جهان تا به امروز است. نتایج حاصل از اجرای این برنامه حیرت‌انگیز بود به طوری که تنها در هند که سالیانه از مالاریا ۸۰۰.۰۰۰ نفر در می‌گذشتند، این رقم پس ازاجرای برنامه، تقریباً به صفر رسید.
اما آشکار بود که هدفهای این برنامه بلند پروازانه است، اگرچه بسیاری از کشورها توانستند مالاریا را ریشه‌کن کنند ولی در بسیاری از کشورها به علت فقر این برنامه آغاز نشد و بالاخره به سال ۱۹۶۹ قطع گردید. به این ترتیب، در بسیاری از مناطقی که مالاریا در شرف از بین رفتن بود، به علت بی‌ثباتی‌های سیاسی و فقر و جمعیت انبوه، دوباره مالاریا شیوع یافت.
کمی پس از به هم ریختن برنامه، کنترل پشه، دیگر وسیله‌ی اصلی خود یعنی DDT را از دست داد. زیرا این ماده دیگر اثر نمی‌کرد، علت این امر، استفاده‌ی بیش از حد از DDT توسط کشاورزان و به ویژه پنبه‌کاران بود که می‌خواستند محصول خود را از آفات حفظ کنند. زیرا اسپری این ماده آنقدر ارزان بود که گاهی چند برابر مقدار لازم مورد استفاده قرار می‌گرفت وبه این ترتیب این ماده وارد خاک و منابع آبی شد و اگرچه برای انسان سمی نبود ولی به ماهی، شیرهای دریایی وحیوانات دیگر آسیب‌می‌رساند و پس از آنکه اعلام شد DDT سبب مرگ ۲۰ میلیون کودک شده است، مصرف آن در سراسر جهان ممنوع اعلام گشت.
بسیار آسان می‌توان تمام واکسن‌هایی را نام برد که در انسان به پیشگیری از بیماری انگلی منتهی می‌شوند، ولی برای مالاریا واکسنی وجود ندارد. برای باکتری‌ها و ویروس‌ها، واکسن وجود دارد ولی این ارگانیسم‌ها در قیاس با مالاریا بسیارساده‌اند. به عنوان مثال، ویروس پولیو درست از ۱۱ ژن تشکیل شده است، اما پلاسمودیوم فالسیپارم بیش از ۵۰۰۰ ژن دارد. این پیچیدگی به همراه حرکت دائمی انگل مالاریا که همچون فراری مدام از تن پشه وارد خون انسان و بالعکس می‌شود و از خون به کبد و سپس به گویچه‌های سرخ می‌رود سبب شده است تا نتوان با ظرافت بر طرح‌ریزی واکسنی در این مورد اقدام کرد.
مناسب آن است که واکسنی تهیه شود که در تمام طول عمر تأثیر داشته باشد. وجود وقفه در انتقال مالاریا سبب می‌شود بسیاری افراد ایمنی به دست آمده در برابر بیماری را از دست بدهند و حتی بزرگسالان از نظر ایمنی وضع شیرخواران را پیدا کنند. به این جهت که پیروزی ناقص در برابر مالاریا بدتر از شکست کامل است. همچنین باید گفت که فالسیپارم دارای زیر سویه‌های بسیاراست به طوری که گفته می‌شود هر رودخانه‌ دارای فالسیپارم مربوط به خود است و به این ترتیب نمی‌توان واکسنی تهیه نمود که در همه‌ی موارد مؤثر باشد. و البته این چنین واکسنی، جایی برای رشد مقاومت انگل بر جا نخواهد گذاشت. ساخت واکسن مالاریا یکی از بلندپروازانه‌ترین امیدهای تمام قرون و اعصار طب می‌باشد.
به سال ۱۹۸۴، دانشمندان اعلام کردند که ساخت واکسن برای مالاریا به نتیجه رسیده است که البته این امر، اساس و بنیادی نداشت. ۷ سال پس از انتشار این مطلب در همان نشریه اعلام شد «تلاش برای مقابله با مالاریا با شکست روبه رو شده است؛ دراواخر دهه‌ی ۱۹۹۰، مانوئل پاتارویو Manuel Patarroyo ایمونولوژیست کلمبیایی ادعا کرد که پاسخی برای واکسن مالاریا یافته است، واکسنی که این دانشمند ساخته بود SPF-۶۶ نام گرفت. نتایج اولیه‌ی استفاده از این واکسن وسوسه انگیز بود ولی نتایج بررسی‌های پیگیری در تایلند نشان داد که این واکسن به اندازه‌ی دارونما مؤثر است.
در حال حاضر، حداقل ۹۰ گروه در سراسر جهان روی بعضی جنبه‌های تهیه‌ی این واکسن برای مالاریا به کار اشتغال دارند. دولت انگلیس به عنوان تشویق، صدها میلیون دوز این واکسن را خریده است تا به کشورهای نیازمند اهداکند. یکی از این نوع واکسن‌ها که با همکاری کمپانی دارویی اسمیت کلاین و گلاکسو و ارتش آمریکا تهیه می‌شود RTS,S نام دارد. طی یک کارآزمایی اخیر که در موزامبیک انجام شد، با تلقیح این واکسن توانسته‌اند به مدت بیش از یک سال حدود نیمی از کودکان شرکت کننده را در برابر مالاریا حفظ کنند.
این داستان تا پنجاه درصد بد نیست زیرا با RTS,S توانسته‌اند جان‌ صدها هزار نفر را نجات دهند ولی واکسن موجود آن توپ جادویی نیست که با آن بتوان یک بار و برای همیشه مالاریا را از بین برد. بسیاری از پژوهشگران معتقدند که علاج مالاریا به طوری که جامع و همه‌ی مسایل را شامل شود امکانپذیر نیست. اینان می‌گویند مالاریا همیشه موجب پریشانی انسان شده و باز هم خواهد شد.

دکتر قدرت‌الله موثقی
جراح

منبع : هفته نامه پزشکی امروز