تجدید نظر طلبان و برادر بزرگ تر

نظریه پردازان تجدیدنظرطلب معتقد بودند که نوگرایان دینی مردم را به نفع خاتمی بسیج کرده بودند (۱) و آقای خاتمی با استفاده از مفاهیم مدرن در کنار نوگرایان قرار گرفته و رمز پیروزی او این بود که از گفتمان روشنفکران دینی آنها استفاده می کرد. این کار او را در صف نوگرایان قرار می داد و سبب می شد تا خیل روشنفکران در خدمت تبلیغات او قرار بگیرند و مردم را به نفع او بسیج کنند. (۲)
در کنار تلاش برای پی ریزی بنیان دوم خرداد بر پایه ی نظریات نوگرایان دینی، برخی افراد دیگر مدل سنت و تجدد را برای تحلیل و تبیین آن مطرح می کردند که در نهایت تفاوت چندانی با نظریه پردازی قبلی نداشت. بنابر نظریه ی اخیر، تعارض تاریخی سنت و تجدد نه تنها دوم خرداد، بلکه کل تحولات تاریخ اخیر ایران را تحلیل و تبیین می کند؛ چراکه این چارچوب کلی تاریخ ما را شکل داده است. (۳)
«حداقل از آن زمانی که غرب چه در چهره ی مدرنیته و چه در سیمای یک قدرت جهان شمول و دارای هیمنه و اقتدار بی بدیل در سپهر اندیشه ی ایرانی جای گرفت، معمای رابطه ی بین اسلام و غرب و سنت و مدرن نیز درون مایه ی اصلی بسیاری از گفتمان های اجتماعی، سیاسی، فلسفی و فرهنگی شد. حول این گفتمان ها هویت های متفاوتی شکل گرفته و در مقابل یکدیگر صف آرایی کردند.» (۴)
براساس این دیدگاه، آنچه که به عنوان سنت و مدرنیسم بر تاریخ یک قرن و نیم کشور ایران سایه افکنده در تمامی تحولات کلان آن نقش اصلی داشته است. جنبش های کلانی همچون مشروطه، تجددخواهی رضاخانی و انقلاب اسلامی نمودهایی از تعارض سنت و تجدد بوده اند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، جامعه ی ایرانی بحران حل نشده ی سنت و مدرنیته را با خود به ارث آورده بود که در سال های اولیه ی انقلاب و دوران دفاع مقدس به خاطر شرایط ویژه، این بحران خود را نشان نداده بود. پس از پایان دوران دفاع مقدس و شروع دوران سازندگی، آرام آرام بحران حل نشده ی سنت و مدرنیته شکاف به ارث رسیده ی خود را نشان داده و در جامعه ظاهر شد.
«سنت با همه ی نمایندگان، دستگاه ایدئولوژیک، امکانات و سرمایه ی مادی و معنویش در یک طرف قرار داشت و در طرف مقابل آن مدرنیسم قرار داشت و از کاندیدای خاصی که نماد اسلام نوگرا بود حمایت می کرد و سرانجام به پیروزی نوگرایی انجامید.» (۵)
آنها بر این اساس رخداد دوم خرداد را معلول خواست افراد و گروه هایی خاص نمی دانستند، بلکه معتقد بودند که این رخداد ریشه در تغییرات عمیق اجتماعی دارد که در ژرفای جامعه ی ایران اتفاق افتاده است.(۶) مفاهیمی همچون قانون مداری و جامعه ی مدنی هم دارای بار محتوایی مدرن بودند که توسط طرفداران نوگرایی و تجدد انتخاب شدند و همانند جنبش مشروطه پس از پذیرش آنها مردم به دنبال تفسیر آن رفتند.(۷)
دیگر تلاش های نظری برای تبیین دوم خرداد همانند دیدگاه حجاریان، که دوم خرداد را تلاقی مشروطیت و جمهوریت و اکمال آن می نامد،(۸) در دو چارچوب ذکر شده قرار می گیرند و نمی تواند به عنوان مبنایی مستقل در نظریه پردازی برای رخداد دوم خرداد تلقی شود. به بیان دیگر، از نگاه حجاریان جامعه ی ایرانی در مسیر نوسازی و نوگرایی، حوادثی همچون مشروطه خواهی و جمهوری خواهی داشته است. در تمامی وقایع، تضاد سنت و نوگرایی وجود داشته که در دوم خرداد دو هدف عمده ی نوگرایان برای مشروطه خواهی و جمهوری خواهی به هم رسیده است.
«من در گذشته یک بار گفته ام، دوم خرداد اتمام جمهوریت و اکمال مشروطیت بود. دوم خرداد باید در بستر تاریخ نوسازی سیاسی در ایران مورد مطالعه قرار گیرد. در نوسازی سیاسی قرن اخیر ما دو پویش به چشم می خورد، اول پویش مشروطیت، دوم پویش جمهوریت، این دو پویش مشروطه خواهی و جمهوری خواهی در آستانه ی دوم خرداد همدیگر را پیدا می کنند و با همکاری یکدیگر حماسه ی دوم خرداد را خلق می کنند.»(۹)
انتخاب نوگرایی به صورت کلی و نوگرایی دینی به صورت مشخص برای پی ریزی بنیانی نظری برای دوم خرداد دلایل گوناگونی داشت. نوگرایان دینی از سال ها پیش از دوم خرداد بنیان تئوریکی برای خود براساس لیبرالیزم دینی دست و پا کرده بودند. لیبرالیزم دینی برخلاف چپ گرایی در حال افول، هم مبنای معرفتی، هم راهکار سیاسی و هم پشتیبان بین المللی داشت. راست گرایی چپ های افراطی هم بدان سبب بود که با پتانسیل لیبرالیزم دینی و مفاهیم سکولار و پلورال به نقد مبانی و اصول انقلاب بپردازند. نفوذ بخش ها و افرادی از طرفداران لیبرالیزم دینی به درون حاکمیت فرصتی استثنایی ایجاد کرد تا امید به موفقیت تجدیدنظرطلبی در ایران به میزان شایان توجهی بالا رود. سکولارها و لائیک های مخالف دین مداری هم همگام با تجدیدنظرطلبان افراطی، بنیادهای دینی و ارزشی نظام را مورد نقد و حمله قرار دادند. آنها که در سال های قبل از ۱۳۷۶ در حوزه هایی مثل ادبیات و هنر و نشریاتی مثل آدینه محدود شده بودند به صحنه ی مطبوعات و عمل سیاسی آمدند. روشنفکران دینی و نوگرایانی که حوزه ی فعالیت شان مباحث تئوریک و نظری در حلقه ها و مجلات محدودی بود به ساخت دولت نزدیک شده و با رفت و آمد به ساختمان های متعلق به ریاست جمهوری به برنامه ریزی، تنظیم بولتن و نوشتن نطق های انتخاباتی پرداختند. (۱۰)
همزمان با این اتفاقات، استفاده و لزوم به کارگیری روشنفکران دینی مرتب توصیه می شد. تجدیدنظرطلبان، روشنفکران دینی را برادران بزرگتر خود می دانستند که می توانستند رخداد دوم خرداد را از حرکت رفرمیستی به رادیکالی تبدیل کنند ،(۱۱) آن را از خانه ها به خیابان ها بکشانند و اصلاحات اجتماعی از بالا به پایین را به اصلاحات از پایین به بالا تبدیل نمایند.
مهم ترین نکته در نظریه پردازی های تجدیدنظرطلبان دوم خردادی این است که تمام این نظریه سازی ها بعد از رخداد دوم خرداد ۱۳۷۶ صورت پذیرفته و قبل از آن طرح و برنامه ی مشخصی در خصوص رخداد دوم خرداد نزد آنها وجود نداشته است. فقدان چنین طرحی علاوه بر آنکه نشان می دهد دوم خرداد با برنامه ی مدون و مشخصی به وقوع نپیوسته این تشکیک و تردید را ایجاد می کند که نظریه پردازی ها، برای خط دهی و هدایت دوم خرداد به مسیرهایی خاص صورت گرفته است. انتساب دوم خرداد به روشنفکران دینی و نوگرایان هم با همین هدف صورت می گرفت که ضمن مصادره ی عملی آن، مسیر آینده و حرکت آن را هم تعیین و مشخص کنند. همین طور ارائه ی مدل سنت و تجدد برای تبیین دوم خرداد، تلاشی برای پذیرش اقتدار و مقبولیت مفاهیم مدرن و برتر شمردن آنها بر مفاهیم سنتی بود. در این چارچوب، افراد ملت با نگاهی متجددانه شهروند به شمار می آمدند که مناسبات حقوقی و اجتماعی آنها براساس احکام دینی و سنتی نباید برقرار شود. از این نگاه، مفاهیم سنتی و دینی با مبانی و لوازم حقوق بشر، جامعه ی مدنی و مردم سالاری نمی تواند سازگار باشد و همزیستی مسالمت آمیز همه ی شهروندان مسلمان و غیرمسلمان تحت پوشش آن برقرار نمی شود.(۱۲)
«حقوق بشر از جمله اکتشافات جدید و فوق العاده ی مهم بشر است که اهمیت کشف آن از اهمیت کشف الکتریسیته، اتم، جاذبه، کدهای ژنتیک و... هیچ کمتر نبوده است. آدمی به صرف آدم بودن، یک رشته حقوق جدایی ناپذیر دارد. مقوله ی شهروندی در آغوش این حقوق متولد می شود. تقسیم آدمیان به دیندار و بی دین یا به صاحب عقاید باطله و صاحب عقاید حقه و تعیین حقوق سیاسی، فردی و اجتماعیشان براساس این تقسیم، اندیشه ای کهن است. شهروندان همه از حقوق برابر برخوردارند و لذا باید قصه ی عقاید را کنار نهاد.» (۱۳)
تنها این نگاه می تواند مبنای تجدیدنظرطلبی قرار بگیرد؛ نگاهی که بر پایه ی نوگرایی و مفاهیم مدرن به جنگ مفاهیم سنتی و دینی رفته و صریحاً بگوید که مبنای سامان دهی سیاسی و اجتماعی جدید حقوق بشر است و مفاهیم برگرفته از کتاب و سنت قابل انطباق بر عصر و شرایط حاضر نیست.(۱۴) تجدیدنظرطلبان، براساس گرایش ذکر شده، تلاش کردند به تمامی مفاهیم مطرح در حوزه ی سیاسی کشور معنای جدید و هماهنگ با نوگرایی بدهند و آن را از تفاسیر سنتی و دینی جدا کنند. بحران مفاهیمی که بعد از دوم خرداد پیش آمد و طی آن هر گروه و فردی برداشت و معنای خاص خود را از مفاهیم مطرح بیان می کرد، معلول تلاش تجدیدنظرطلبان برای گذر از مفاهیم سنتی، دینی و انقلابی بود.

به قلم : دکترجهاندارامیری
۱ .حمیدرضا جلایی پور، پس از دوم خرداد (نگاهی جامعه شناختی به جنبش مدنی ایران)، انتشارات کویر، تهران، ۱۳۷۸، صص ۲۰-۲۱
۲ . همان، ص ۳۵
۳ . یحیی فوزی تویسرکانی، مذهب و مدرنیزاسیون در ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی تهران، ۱۳۸۰، ص ۱۰
۴ . محمدرضا تاجیک، تحلیل هایی جامعه شناسانه از واقعه ی دوم خرداد، انتشارات طرح نو، چاپ سوم، تهران ۱۳۷۸، ص ۸۲
۵ . سهراب رزاقی، بیم ها و امیدها، انتشارات همشهری، تهران، ۱۳۷۷، ص ۱۰۲
۶ . محمدحسین سازگارا، «آینده ی اصلاحات»، ایران فردا، سال هشتم، شماره ی ۵۹، چهارشنبه ۱۴ مهر ۱۳۷۸، ص ۳۳
۷ . عمادالدین باقی، «جنبش روشنفکری و مردم»، نشریه ی راه نو، سال اول، شماره ی ۱، اردیبهشت ۱۳۷۷، ص ۲۷
۸ . سعید حجاریان، تحلیل هایی جامعه شناسانه از واقعه ی دوم خرداد، طرح نو، تهران، ۱۳۷۸، چاپ سوم، ص ۴۸
۹ . همان، «بیم ها و امیدها، پیامدها و چشم اندازها»، نشریه ی راه نو، سال اول، شماره ی ۵، خرداد ۱۳۷۷، ص ۱۶
۱۰ . مراد ثقفی، «نقد روشنفکر عرفی» (گفتگو)، روزنامه ی همشهری، سه شنبه ۲۶ فروردین ۱۳۸۲
۱۱ . محمد قوچانی، برادر بزرگتر مرده است، انتشارات نقش و نگار، تهران، ۱۳۸۱، ص ۳۱
۱۲ . اکبر کرمی، «دفاع از دین تاریخی»، مجله ی آفتاب، شماره ی ۲۱، سال سوم، آذر ۱۳۸۱، ص ۹۷
۱۳ . عبدالکریم سروش، «دیانت، مدارا و مدنیت» (گفتگو)، مجله کیان، شماره ۴۵، سال هشتم، بهمن و اسفند ۱۳۷۷، ص ۲۷
۱۴ . محمد مجتهد شبستری، روزنامه ی خرداد، ۱۷.۸.۱۳۷۸، ص ۶

منبع : روزنامه کیهان