تیمور بختیار اولین رئیس ساواک ایران

سپهبد تیمور بختیار در سال ۱۲۹۶ هجری شمسی در شهر کرد بدنیا آمد . پدرش ،سردار معظم بختیاری ، از خوانین ایل بختیاری به شمار می آمد . وی تحصیلات ابتدایی خود را در اصفهان به پایان رسانید و برای ادامه تحصیل به همراه پسر عمویش شاپور بختیار عازم لبنان شد . تیمور بختیار در سال ۱۳۱۲ به فرانسه رفت و در دانشگاه سن سیر در رسته سواره نظام به ادامه تحصیل پرداخت و توانست در سال ۱۳۱۵ با درجه ستوان دومی از دانشگاه سن سیر فارغ التحصیل شده و در همان سال وارد ارتش ایران شد.
همزمان با حمله ارتش به فرقه دموکرات آذربایجان در سال ۱۳۲۵ ، تیمور بختیار که به در درجه سرگردی رسیده بود فرمانده جنگهای نامنظم و چریکی برای حمله به آذربایجان شدو توانست با کمک سواران ذوالفقاری ، زنجان را از تصرف فرقه دموکرات آذربایجان خارج سازد
بختیار در همین سال به درجه سرهنگ دومی و در سال ۱۳۲۹ به درجه سرهنگی نائل آمد و فرمانده تیپ ۳ کوهستانی گردید.
او در سال ۱۳۳۱ شورش ابوالقاسم خان بختیاری را در اصفهان دفع کرد و به پاس این موفقیت فرمانده تیپ زرهی کرمانشاه شد .
در ۲۶ مرداد ماه سال ۱۳۳۲ سرهنگ تیمور بختیار آمادگی خود را در خصوص کودتا بر علیه دولت دکتر مصدق به سپهبد زاهدی اعلام کرد و در این راستا تیپ زرهی کرمانشاه را در منطقه صحنه در چند مایلی کرمانشاه به حالت آماده باش نگه داشت تا در صورت لزوم با تیپ زرهی کرمانشاه به تهران حمله کند . اما در ۲۸ مرداد تهران به تصرف کودتاچیان در آمد و نیازی به آمدن تیمور بختیار به تهران نشد. فردای روزکودتا سرهنگ بختیار به درجه سرتیپی رسید و به فرماندهی لشگر دوی زرهی و سپس با حفظ سمت ، فرماندار نظامی تهران شد.
سرتیپ تیمور بختیار در سال ۱۳۳۳ موفق به شناسایی شاخه نظامی افسران حزب توده در ارتش شد که بسیاری از افسران توده ای در دادگاه نظامی به اعدام و حبس های طویل المدت محکوم شدند . فرماندار نظامی تهران بر خشونت خود بیش از پیش افزود و موج دستگیری ها و اعدام ها را شدت بخشید به گونه ای که در همان سال دکتر حسین فاطمی و همچنین رهبران جمعیت فدائیان اسلام را به جوخه های اعدام فرستاد. وی در این مقام خشونت را به حدی رساند که در جلسه بازجویی از سیدعبدالحسین واحدی ، از رهبران جمعیت فدائیان اسلام ، در پی مشاجره لفظی با وی شخصاً او را به شهادت رساند ولی علت کشته شدن وی را تیر خوردن هنگام فرار اعلام کردند .
پس از کودتای ۲۸ مرداد و نفوذ روز افزون آمریکاییها در ایران ایالات متحده برای بقای رژیم پهلوی و همچنین جلوگیری از نفوذ افکار چپ گرایانه و کمونیستی در کشور وجود سازمان امنیت و اطلاعات قدرتمندی را در ایران ضروری دانست و در همین خصوص طرح تشکیل سازمان امنیت و اطلاعات را آمریکاییها به محمد رضا پهلوی ارائه دادند که با استقبال شاه نیز مواجه شد و بدینسان دولت حسین علاء لایحه تشکیل سازمان امنیت و اطلاعات کشور را که به اختصار «ساواک» نام داشت تقدیم مجلس شورای ملی کرد و نمایندگان مجلس بدون چون و چرا و بحث و انتقاد ، به تصویب لایحه مزبور رای دادند ولی در مجلس سنا با مخالفت چند نفری مواجه شد . رضا علی دیوان بیگی به مخالفت با لایحه مذکوربر خاست و سخنان تندی در این خصوص ایراد کرد . بالاخره مجلس سنا با اکثریت ضعیفی این لایحه را تصویب کرد و صورت قانونی یافت.
دکتر منوچهر اقبال در فروردین ۱۳۳۶ همزمان با معرفی کابینه خود به شاه سرلشگر تیمور بختیار را بعنوان معاون نخست وزیر و رئیس سازمان امنیت و اطلاعات کشور برگزید .
انتخاب سرلشگر تیمور بختیار به عنوان اولین رئیس ساواک به دلیل موفقیتهای وی در سرکوب فرقه دموکرات آذربایجان و همچنین شناسایی شاخه نظامی افسران حزب توده در ارتش انجام پذیرفت .
تیمور بختیار تا سال ۱۳۳۹ که به درجه سپهبدی رسید، ریاست ساواک را بر عهده داشت و با جدیت تمام به سرکوب مخالفان رژیم پهلوی می پرداخت .
اما در این سال او جداً برای اخذ مقام بالاتری به تکاپو افتاد و در صدد برآمد با مقامات دولت آمریکا وارد مذاکره شده تا شاید با کمک آنها بتواند شخص اول ایران شود . از این رو بختیار به آمریکا سفر کرد و در این سفر با ادین راسک، وزیر امور خارجه ، آلن دالس رئیس سازمان سیا و کرمیت روزولت، کارگردان کودتای۲۸ مرداد و جان اف کندی رئیس جمهور ایالات متحده ملاقات و گفتگو نمود و از آنها برای انجام کودتا علیه شاه کمک خواست دولت آمریکا با چنین نقشه ای موافق نبود، از این رو مقامات آمریکایی خواسته و برنامه تیمور بختیار را با شاه در میان گذاشتند و شاه تصمیم به برکناری او گرفت .
روز ۲۲ اسفند ماه ۱۳۳۹ اورل هریمن سفیر سیار و فرستاده ویژه رئیس جمهوری آمریکا وارد تهران شد و مستقیماً از فرودگاه به ملاقات شاه رفت و تغییرات دامنه دار وسریعی را در ارتش ضروری دانست . بدین شکل در اسفند ۱۳۳۹ شاه، ارتشبد عبدالله هدایت رئیس ستاد کل ارتش، سپهبد بهرام آریانا فرمانده نیروی زمینی ارتش و سرانجام سپهبد تیمور بختیار رئیس ساواک را از کار بر کنار و حسن پاکروان را به عنوان دومین رئیس ساواک برگزید .
در سال ۱۳۴۰ سپهبد تیمور بختیار به دستور شاه مجبور به ترک ایران شده به ژنو رفت و در سال بعد شاه رسماً تیمور بختیار را باز نشسته اعلام کرد. بازنشستگی بختیار به او فهماند که دیگر در ایران جایی ندارد. از این رو تیمور بختیار مبارزه علنی خود را با رژیم پهلوی بوسیله دیدار با احزاب و گروههای مخالف و دسته بندی سیاسی علیه شاه ورژیم پرداخت به گونه ای که در قیام مردمی ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ شاه و ساواک انگشت اتهام را به سوی تیمور بختیار نشانه رفتند و او را عامل اصلی این قیام مردمی معرفی کردند .
در سال ۱۳۴۷ سپهبد باز نشسته تیمور بختیار عازم لبنان شد، اما در فرودگاه بیروت پلیس او را به جرم حمل غیر مجاز اسلحه توقیف کرده و در دادگاه به نه ماه حبس محکوم می شود همزمان با توقیف وی در بیروت دولت ایران رایزنی هایی را با دولت لبنان برای استرداد او انجام می دهد اما دولت لبنان با ادعای آنکه تیمور بختیار تابعیت کشور عراق را پذیرفته است از استرداد او به ایران سرباز می زنند که متعاقب آن دولت ایران روابط دیپلماتیک خود را با این کشور قطع کرد .
در سال ۱۳۴۸ همزمان با کودتای حسن البکر در عراق و روی کار آمدن حزب بعث در آن کشور تیمور بختیار تصمیم می گیرد که به این کشور سفر کرده و پایگاه مبارزاتی خود را علیه رژیم پهلوی در این کشور تشکیل می دهد . وی فعالیتهای سیاسی خود را در عراق گسترش داده و با اکثر گروههای سیاسی مخالف رژیم در این کشور ارتباط بر قرار می کند و از تمام پتانسیل های موجود استفاده می برد او حتی کوشید با حضرت امام خمینی (ره) درنجف ارتباط بر قرار کند اما امام خمینی (ره) او را به حضور نپذیرفت ، وبدین شکل تلاش های او در جهت همکاری با امام خمینی (ره)ناکام ماند.
در همان سال دولت ایران پرونده سپهبد تیمور بختیار را به اتهام خیانت به میهن به دادرسی ارتش محول کرد و روزسی و یکم شهریور ۱۳۴۸ دادگاه عالی شماره یک دادرسی ارتش به پرونده وی رسیدگی و غیاباً بختیار را به اعدام محکوم نمود. سرانجام در ۱۶ مرداد ۱۳۴۹ تیمور بختیار در شکارگاهی در منطقه دیاله در نزدیکی بغداد بوسیله نیروهای نفوذی ساواک به ضرب گلوله از پای در آمد .

پژوهشگر: جواد عربانی

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی