علت آفرینش انسان و هدف از زندگی

● مقدمه
“فلسفه حیات” یا “هدف زندگی” از مسائل مهم انسان‌شناسی و یکی از اساسی‌ترین موضوعات زندگی انسان است. اگر انسان نتواند دریابد که “هدف از حیات چیست” و پاسخی مناسب برای این پرسش نداشته باشد زندگی را پوچ و بی‌معنی خواهد یافت. همه فعالیت‌های آگاهانه و ناآگاهانه انسان زمانی مفهوم خواهد داشت که هدف نهایی از زندگی روشن باشد. هدف فرد از کار کردن، تحصیل علم، توالد و تناسل و حتی غذا خوردن، ادامه زندگی است و هدف از زندگی و ادامه آن، پایه نگرش و جهان‌بینی او محسوب می‌شود.
با اندکی دقت می‌توان فهمید، هدفی که ما برای زندگی خود در نظر بگیریم همه زندگی ما را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد، به عباتی دیگر به زندگی ما “جهت” و “معنی” می‌دهد. لذا اگر انسان‌ها در زندگی خود روش‌های متفاوتی دارند، به این دلیل است که هدف‌های متفاوتی را دنبال می‌کنند، هرقدر این هدف والاتر و ارجمندتر باشد، به همان اندازه زندگی انسان از ارزش و کیفیت‌ عالی‌تری برخوردار خواهد شد، بنابراین سعادت و کمال انسان در گرو “شناخت هدف” و آگاهی از “فلسفه حیات” است اما معمولا آن قدر سرگرم به کارهای روزمره و ظواهر زندگی و کامیابی‌های مادی می‌شود که وی را از توجه به این مسئله اساسی باز می‌دارد. چه بسیار افرادی که سال‌ها در این دنیا زندگی می‌کنند اما هرگز به این اساسی‌ترین مسئله خود نمی‌اندیشند یا نسبت به آن بی‌اعتنا هستند که اگر حتی لحظه‌ای به طور جدی این مسئله برای آنها مطرح شود، تحول و تحرک عمیقی را برایشان به ارمغان خواهد آورد.(۱)
● هدف از خلقت انسان(۲)
هدف از خلقت انسان چیست؟ هرگاه با این پرسش روبرو شویم دو معنا به ذهن ما خطور می‌کند:
الف) هدفی که شامل خالق می‌شود.
ب) غایت و غرض، شامل خالق نشده بلکه در برگیرنده مخلوق است.
پاسخ به معنای اول (هدف فاعل)
آیا خالق دارای هدف و غرض است؟ آیا برای خالق انگیزه‌ و محرکی وجود داشته تا انسان را بیافریند؟ آیا می‌توان مانند اشاعره هیچ هدفی را برای خدا در نظر نگیریم؟ یا همچون معتزله خدا را فاعل بالقصد دانسته که استکمال ذات می‌کند؟
آر ی، این امری است که خلقت نمی‌تواند به این معنا هدف داشته باشد، زیرا که هدف به معنی انگیزه، یعنی عامل فاعل و محرک فاعل، چیزی است که موجب می‌شود، کننده، کاری را انجام دهد و اگر آن نباشد، فاعل از انجام آن امتناع می‌کند. ما به این معنا درباره خدا نمی‌توانیم قائل به هدف و غرض بشویم زیرا هدفی که برانگیزاننده فاعل است معنایش این است که طبعا فاعل در کار خود می‌خواهد به آن برسد و استکمال ذات نماید و این مستلزم نقص فاعل است یعنی به این نحو هدف داشتن تنها در فاعل‌های بالقوه و در مخلوقات صادق است و در خالق راه پیدا نمی‌کند.(۳) حال برای اینکه مطلب فوق به صورت عقلانی و با دلایل متقن بیان شود در ذیل آن از برهان وجوب و امکان (برهان سینوی) که در نمط چهارم کتاب اشارات ابوعلی‌ سینا ذکر شده و خود، آن را بهترین برهان در اثبات وجود خدا دانسته است (زیرا در آن، تنها یک محاسبه عقلی ما را به نتیجه می‌رساند) استفاده می‌کنیم.
● برهان وجوب و امکان (برهان سینوی()۴:)
مضمون برهان چنین است: وقتی در موجودات نظر می‌کنیم، می‌توانیم بگوییم که هرموجودی بنا به فرض عقلی، از یکی از دو قسم ممکن و واجب خارج نیست، یعنی هر موجودی بنا به تقسیم عقلی یا ممکن‌الوجود است و یا واجب‌الوجود. اگر واجب‌الوجود باشد که مدعای ما (یعنی نیاز جهان به یک علت یا فاعل واجب‌الوجود) ثابت می‌شود و اگر ممکن الوجود باشد، لا محاله باید به واجب الوجودی منتهی شود تا بتواند موجود شود، زیرا می‌دانیم که ممکن‌الوجود از ناحیه خود ایجاب نمی‌کند که موجود یا معدوم باشد.بنابراین بود و نبود یک ذات ممکن وابسته به علتی خارج از اوست. با بودن او این ذات ممکن، به مرحله وجوب می‌رسد و موجود می‌شود و بدون آن معدوم می‌گردد.حال اگر این علت را بررسی کنیم، درمی‌یابیم که یا واجب‌الوجود است و یا ممکن‌الوجود، درصورت اول، مدعای ما ثابت است و در حالت دوم محتاج به علت دیگری است که آن علت دوم هم یا وجب‌الوجود است و یا ممکن‌الوجود، اگر ممکن‌الوجود باشد، حاجت به سومی می‌افتد و ... اما سرانجام باید به یک علت یا فاعل واجب‌الوجود منتهی شود و گرنه سلسله ممکنات هرگز به درجه وجوب و در نتیجه به مرتبه وجود نمی‌رسد. سپس وجوب زنجیره ممکنات باید از ناحیه موجودی باشد که وجوب او ذاتی است و از ناحیه موجود دیگری نمی‌باشد و آن پروردگار عالمیان است.
وقتی ما به صورت عقلانی پذیرفتیم که در عالم امکان واجب‌الوجودی هست که، سرسلسله علت‌هاست و وجودش قائم به غیر نیست این امر، مسلم می‌شود که او همان بی‌نیاز مطلق است زیراهرگونه نیاز برابر است با ممکن‌الوجود بودن.پس واجب‌الوجود یعنی رب‌العالمین همان منبع فیض است که افاضه او با اختیار است. چه بسا کسانی که خداوند را از جهت افاضه با خورشید و یا چشمه جوشان مقایسه می‌کنند، ایشان راه را به غلط رفته‌اند زیرا هیچ یک از این دو (خورشید و چشمه جوشان) در افاضه خود مختار نیستند و فقط ذات اقدس‌ الله است که چنین خصوصیتی را داراست یعنی منبع فیض با اختیار است.
از آنچه که گذشت می‌توان چنین نتیجه گرفت که معنای اول (هدف زائد بر ذات خالق یکتا) کاملا باطل و بی‌اساس است زیرا قائل شدن غرض برای رب‌العالمین منتهی به پذیرفتن نقص در ذات او شده و این امر خلاف واجب‌الوجود بودنش می‌باشد.
● پاسخ به معنای دوم (هدف فعل)
می‌دانیم هر عملی که خالی از هدف باشد پوچ و باطل است و از طرفی دیگر بر ما ثابت گردید که نمی‌توان هدفی زائد بر ذات پروردگار در نظر گرفت، پس هدف از آفرینش شامل فعل خدا که همان انسان است می‌گردد حال قبل از اینکه به بیان هدف فعل بپردازیم توضیحات زیر را بیان می‌کنیم:
می‌دانیم همواره کلمه حق در مقابل باطل قرار گرفته است و در میان عامه مردم به دو معنای اصلی به کار می‌رود.
۱) حق به معنای آنچه که در عالم خارج تحقق دارد یعنی آنچه هست و واقعیت دارد
۲) حق به معنای آنچه باید باشد.
وقتی در علوم عینی می‌گوییم حق، ناظر به معنای اول است و زمانی که در حقوق و ادیان و اخلاق از آن سخن می‌گوییم به معنای دوم یعنی آنچه باید باشد، است.
به طور خلاصه حق به معنای اول مربوط به انسان و جهان (هر دو) می‌باشد و حق به معنای دوم فقط درباره انسان است، چون “باید و نباید” مربوط به اختیار و انسان می‌شود، لذا علوم طبیعی میدانش انسان و جهان و دایره علوم حقوقی انسان است و بس.(۵)
اما قرآن کریم کلمه حق را در معنایی به غیر از این دو معنایی که از نظرتان گذشت به کار می‌برد. سوره آل عمران آیه ۱۹۱:
الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا ...
ـ ترجمه:
آنانکه خدا را یاد می‌کنند در حال ایستاده و نشسته و خفتن، دائم اندیشه می‌کنند در آفرینش آسمان‌ها و زمین و گویند پروردگارا این دستگاه با عظمت را بیهوده نیافریده‌ای ...
این جهان را، این آسمان‌ها و زمین را باطل نیافرید‌ه‌ای و بر حق آفریده‌ای یعنی چه؟ آیا قرآن می‌خواهد بگوید که انسان‌های اندیشمند تفکر می‌کنند و می‌گویند آسمان و زمین واقعیت عینی است؟ آیا معنای دیگر مدنظر است؟ تکلیف و باید و نباید مربوط به آسمان و زمین است؟! یا باید و نباید مربوط به خداست؟ این حق و باطل چیست؟ آری معنای سوم آن هدفدار بودن است و یا بهتر بگوییم حق در معنای سوم یعنی یک واقعیت ساماندار و هدفدار.(۶)

نویسنده مرضیه کاظم خلج
پی‌نوشت‌ها:
۱- مراجعه کنید به کتاب “بینش اسلامی” کتاب درسی دوره پیش‌دانشگاهی.
۲- رک، هدف زندگی، مطهری، بخش اول
۳- همان
۴- مراجعه کنید به کتاب “فلسفه” کتاب درسی دوره پیش‌دانشگاهی
۵- رک، حق و باطل از دیدگاه قرآن، شهید بهشتی
۶- آیاتی که چنین مضمونی (هدفدار بودن جهان آفرینش) را بیان داشته‌اند عبارتند از: (ص ۲۷)، (انبیا ۱۶)، (دخان ۳۸)، (نحل ۳)، (زمر ۵)، (ابراهیم ۱)، (تغابن ۳)، (عنکبوت ۴۴)، (غاشیه ۲۲)، (روم ۷)، (مومنون ۱۱۵)، (قیامت ۶)

منبع : روزنامه رسالت