قرض الحسنه یک سنت قرآنی

در هفته های گذشته مردم ایران شاهد افتتاح رسمی بانک قرض الحسنه مهر توسط ریاست محترم جمهور بودند. این اتفاق مبارک بهانه مناسبی است تا برخی دغدغه های مفهومی در خصوص این موضوع مطرح شود. امید است که مفید امور و مورد توجه و استفاده دست اندرکاران محترم این بانک قرار گیرد:
۱) پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در بیانی لطیف دادن هر درهم قرض را معادل کوهی از حسنات تعبیر کرده و می فرمایند: «هر کس که برادر مسلمانش با او طرح مشکل کند و به او قرض ندهد خداوند در روزی که به نیکوکاران جزا می دهد، اوراازبهشت محروم می کند.» [تحریرالوسیله، کتاب القرض،مسأله ۳]
۲) مؤسسات اعتباری و بانکی در سطح دنیا، مراکز اقتصادی هستند که با دادن سود بانکی، سپرده های اشخاص را جذب و از طریق سرمایه گذاری و انجام معاملات مالی (از جمله گرفتن ربا) به سود ممکن دست می یابند. نمونه این نظام بانکداری در ایران نیز به وجود آمد اما وقوع انقلاب اسلامی موجب شد تا با تشکیک در مبانی کار بانک ها، مدل هایی از نظام بانکی ارائه شود که در دنیا متداول نبود.از جمله این موارد حذف پرداخت سود بانکی به پول های ورودی اشخاص بود. در همین راستا عنوان حساب ها به حساب قرض الحسنه تبدیل یافت و برای تشویق مردم به سپردن پول به بانک ها و پس از مدت ها پیگیری و توجیه ضرورت های واقعی و غیر واقعی، مجوز شرعی جایزه به حساب های قرض الحسنه اخذ و نوعی از بخت آزمایی مشروع به نام قرض الحسنه به راه افتاد.مسابقه بانک ها در بالا بردن مبلغ جوایز و استفاده از انواع ابزارهای تبلیغی (از جمله آیه شریفه «من ذا الذی یقرض الله قرضاً حسناً ...» بخش دیگری از این حکایت است.
۳) دغدغه امنیت نگهداری پول در منزل و محل کار، همواره باعث شده تا اشخاص ترجیح دهند پول خود را به بانک ها بسپارند و در کنار آن تبلیغات بانک ها در مورد جایزه حساب های قرض الحسنه، بخشی از این پول را به این حساب ها سرازیر کرده است. البته بانک ها در طول سال های گذشته همواره وام های کم بهره (۴ درصد) را به برخی اشخاص داده اند اما این پرداخت ها در مقایسه با منابع عظیم بانکی ناشی از حساب های قرض الحسنه بسیار محدود و عمدتاً از تکالیف مصوب مجلس و دولت ناشی می شود.درواقع، سهم عمده سپرده حساب های قرض الحسنه بانک ها در عملیات اقتصادی و مالی بانک صرف و مقداری از سود آن در قالب جوایز به مردم داده شده است. بدیهی است چنین فرآیندی تناسبی با ماهیت و لطافت معنوی سنت قرض دادن و قرض گرفتن در اسلام نداشته و ندارد.
۴) اقدام دولت در تأسیس بانک قرض الحسنه و تصریح ریاست محترم جمهوری بر جداسازی موضوع قرض الحسنه و تأمین نیازهای ضروری مردم از موضوع سرمایه گذاری و عملیات اقتصادی بانکی یکی از بهترین اقدامات اقتصادی در سال های پس از انقلاب اسلامی است.
این حرکت می تواند نویدبخش احیا و توسعه سنت پسندیده قرض دادن با حفظ ماهیت معنوی آن باشد. البته در این موضوع نیز همچون سایر اقدام های اصلاحی مهم، باید به ظرایف کار دقت نمود تا این اصلاحات به عمق عملیات نفوذ کند و الا نتیجه ای مانند اقدامات قبلی کشور درحوزه نظام بانکی خواهدداشت که جامعه متدین ایران همواره درگیر شبهه تعامل با آن بوده و هست.
۵) برای موفقیت بانک قرض الحسنه در استفاده از ساختارهای مدرن و احیای سنت مورد تأکید قرآن و اهل بیت، توجه به ماهیت فرآیندها الزامی است. پس مهم است که سپرده گذاران این بانک به قصد کمک به رفع نیاز دیگران به این امر مبادرت نمایند. بنابراین، دادن هرگونه جایزه و تبلیغات در این خصوص با ماهیت معنوی قرض دادن در تباین خواهدبود.آنچه بیش ازهرعامل دیگر موجب افزایش حمایت مردم از بانک قرض الحسنه خواهد بود، نحوه پرداخت وام به اشخاص می باشد. جامعه متدین و عطوف ایران اگر بداند که سپرده های آنان براساس ضوابط منطقی و اخلاقی دراختیار افراد نیازمند قرار می گیرد حتی درصورت عدم منع سایر بانک ها از داشتن حساب قرض الحسنه، پول هایشان را به این بانک منتقل خواهندکرد.
۶) یکی از نکات مطرح شده در مصاحبه وزیر محترم اقتصاد و دارایی در گشایش بانک قرض الحسنه این مطلب بودکه وام های این بانک با کارمزد ۴ درصد است. توجه به این نکته ضروری است که واژگان ممکن است در محیط های مختلف معانی عرفی مختلفی داشته باشند، به گونه ای که حتی بعضاً معنای عرفی واژه با معنای واقعی آن مخالف باشد. به همین جهت توصیه می شود بانک قرض الحسنه و مدیران محترم کشور از به کار بردن واژگان تداعی کننده نظام مرسوم بانکی به شدت پرهیز کنند.جامعه شناسان معتقدند که یکی از ضرورت های تحول، ایجاد واژگان جدید است.به کارگیری لفظ درصد در مورد وام بانکی، معنای عرفی اخذ سود داشته و اخذ سودبانکی در جامعه ایران معنای عرفی ربوی دارد. لذا پیشنهاد می شود در صورت امکان، هزینه مدیریت بانک قرض الحسنه رأساً در بودجه دولت پیش بینی شود تا هیچ پول اضافه ای از مردم دریافت نشود. در غیر این صورت حداقل به جای دریافت ۴ درصد کارمزد وام، هزینه واقعی عملیات بانکی محاسبه و به صورت مقطوع (نه درصدی از وام) اعلام شود.علاوه بر این، وام گیرنده مختار باشد که این مبلغ را در ابتدا، میانه یا ترجیحاً پایان استرداد مبلغ وام پرداخت کند.جان کلام این که وام گیرنده به هیچ وجه تصور نکند که قرار است مبلغی را گرفته و مبلغ بیشتری را به صورت اقساط پرداخت کند. نوع طراحی نظام اطلاع رسانی عمومی و ادبیات مندرج در فرم های اخذ وام و مهمتر از همه نوع تلقی و گفتار کارمندان محترم بانک قرض الحسنه در تعامل با وام گیرندگان، نقش اساسی در شکل گیری این تلقی خواهد داشت.
۷) جلوگیری منطقی از مراجعه افراد فرصت طلب و غیرنیازمند برای دریافت وام قرض الحسنه یکی از چالش های جدی بانک قرض الحسنه خواهد بود که برای آن باید تدبیر کرد. به عنوان مثال، فرآیند فعالیت بانک باید به گونه ای طراحی و اجرا شود که حتی مدیران و کارکنان بانک نیز حق نداشته باشند خارج از ضوابط عمومی برای مردم، کوچکترین استفاده ای از تسهیلات قرض الحسنه داشته باشند. در غیر این صورت، به مرور زمان تسهیلات بانک قرض الحسنه تبدیل به ابزار توسعه تجارت و نه رفع نیازهای ضروری مردم خواهد شد. تهیه جزواتی مناسب در رابطه با احکام شرعی و جنبه های اخلاقی قرض گرفتن و تولید انیمیشن های تبلیغی مؤثر در مورد جنبه های اجتماعی منفی مراجعه غیرضروری برای وام، نمونه هایی از کارهایی است که می تواند عملکرد این بانک را در راستای ترویج مبانی مورد نظر کتاب و سنت قرار دهد. البته باید توجه داشت که تحقیق، مقدمه ضروری هرگونه تبلیغ است.
● سخن آخر
قرآن کریم در آیه ۹۶ سوره مبارکه اعراف می فرماید: «اگر مردم سرزمین ها ایمان آورده و تقوا پیشه سازند، برکاتی (فراوان) از آسمان ها و زمین بر آنان می گشاییم...»قرض الحسنه واقعی مصداقی از ایمان و تقواست که رواج آن در جامعه موجب جلب برکات الهی برای جامعه و دست اندرکاران احیا و توسعه این سنت خواهد بود.

محمدحسین فریدونی

منبع : روزنامه ایران