پاکستان، پس از ترور بوتو

بحران سیاسی که از چند ماه پیش در پاکستان آغاز شده بود، با ترور بی‌نظیر بوتو نخست‌وزیر اسبق و رهبر حزب مردم به اوج خود رسید.
هواداران خشمگین بوتو در حالی که برای پیروزی این حزب در انتخابات پارلمانی لحظه‌شماری می‌کردند، پس از ترور وی به خیابان‌ها ریختند تا بحرانی‌ترین روزها را در تاریخ ۶۰ ساله پاکستان رقم زنند.
حاصل این خشونت تا هنگام به‌خاکسپاری بوتو در زادگاهش (لاکارنه) به کشته شدن حدود ۴۰ نفر رسید و بدون شک طی روزهای آینده این خشونت، قربانیان بسیار بیشتری خواهد گرفت.
ترور بوتو ناشی از علل و عوامل زیادی است و پیامدهای بسیار جدی نیز در تحولات سیاسی آینده پاکستان خواهد داشت.
اگر چه وزارت کشور پاکستان القاعده را مسئول ترور بوتو اعلام کرده اما بدون شک این اقدامی عجولانه برای کاهش خشونت‌ها بوده و پرونده ترور وی تا ماه‌ها و حتی سال‌ها مفتوح خواهد بود.
با توجه به فقدان اطلاعات موثق، می‌توان از ورای تحلیل اظهارات بوتو طی ۳ ماه گذشته به ریشه‌یابی علل ترور وی و ماهیت ترورکنندگان پرداخت.
ترور بی‌نظیر بوتو تمامی معادلات مربوط به انتخابات پارلمانی پاکستان را به هم ریخت. با توجه به محرومیت نواز شریف و برادرش برای شرکت در این انتخابات، بوتو شانس نخست در انتخابات آینده پاکستان را داشت.
وی از یک طرف ریشه در خانواده‌ای بانفوذ در عرصه سیاسی پاکستان داشت و از سوی دیگر حزب متبوع وی نیز دارای طرفداران بسیار زیادی است. در پاکستان هنوز هم عناصر پیشامدرن در سیاست بسیار تاثیرگذار هستند.
براساس همین عوامل بود که بوتو در سن ۳۵ سالگی به نخست‌وزیری پاکستان انتخاب شد.
فضای سیاسی متصلب پاکستان در سال‌های نخست کودتای پرویز مشرف، باعث شد که بوتو به تبعید خودخواسته در لندن و دبی ادامه دهد.
نیاز ضروری آمریکا به همکاری مشرف در جریان حمله به طالبان نیز باعث شد که بوتو امیدی به بازگشت به پاکستان نداشته باشد اما نارضایتی ضمنی آمریکایی‌ها، از عملکرد مشرف و تغییر معادلات سیاسی در این کشور باعث شد که بوتو تمامی تهدیدات نظامیان را نادیده بگیرد و به این کشور بازگردد.
البته بوتو جانب احتیاط را در این تصمیم حیاتی که سرانجام به قیمت جان او تمام شد نگه داشت. به همین دلیل محرمانه با پرویز مشرف در امارات متحده مذاکره کرد.
سفر وی به واشنگتن و دریافت چراغ سبز از آن برای تقسیم قدرت در پاکستان نیز دیگر اقدام مهم بوتو بود. از این رو رئیس حزب مردم بر خلاف نوازشریف توانست در نخستین سفر خود پس از ۸ سال به پاکستان در میان هوادارانش وارد کراچی شود.
رهبر حزب مسلم لیگ (شاخه نواز) مجبور شده بود که در سفر نخست خود مجددا با همان هواپیمایی که وارد پاکستان شده بود، از این کشور خارج شود. البته نواز شریف بعدها به پاکستان بازگشت.
بوتو که در پناه ۵ هزار پلیس وارد کراچی شده بود، در همان ابتدا هدف یک عملیات تروریستی قرار گرفت اما توانست جان سالم به در ببرد.
البته در همین عملیات بیش از ۱۰۰ نفر کشته و صدها تن نیز زخمی شدند. اظهارات بوتو پس از آن حادثه بسیار مهم بود زیرا وی از یک‌طرف جدی‌نبودن نیروهای امنیتی دولتی در حفظ جان خود را یادآوری کرد و از سوی دیگر لیستی از نظامیان ارشد را به پریز مشرف داد.
به نظر بوتو افراد مذکور که اعدام‌کنندگان پدرش هستند، از بازگشت وی خوشحال نیستند. رهبر حزب مردم تهدید کرده بود که در صورت به قدرت رسیدن از این افراد انتقام خواهد گرفت.
این گروه که در عرصه سیاسی و نظامی پاکستان ناشناخته نیستند، از مهم‌ترین متهمان ترور بی‌نظیر بوتو هستند.
یکی از شعارهای اصلی بوتو، مقابله جدی‌تر با افراط‌گرایان بود. منظور وی افراطیونی بودند که هم با مذهب و هم با القاعده و طالبان در ارتباط بودند. اگرچه ۲ گروه اخیر در دوره بوتو ظهور کردند و در افغانستان قدرت را به دست گرفتند، اما از نظر وی آ‌نها باعث بی‌ثباتی در پاکستان شده‌اند.
شاید بوتو معتقد بود که مشرف از کارت نیروهای افراطی برای تداوم قدرت خویش استفاده می‌کند. البته برخی از مقامات ارشد آمریکایی نیز به نتیجه مشابهی رسیده بودند. یکی از این مقامات گفته بود که مشرف بخشی از تروریسم است نه راه حل آن.
این احتمال وجود دارد که این افراط‌گرایان برای پیشگیری از همکاری احتمالی آینده بوتو با آمریکایی‌ها وی را از سر راه خود برداشته باشند.
این نیروها که امروزه از آنها با عنوان طالبان پاکستان یاد می‌شود، در منطقه پرآشوب وزیرستان، دارای اقتدار زیادی هستند و با تصرف مسجد لعل و انجام بیش از ۴۰ عملیات انتحاری در سال ۲۰۰۷، دامنه قدرت خود را تا اسلام‌آباد گسترش داده‌اند.
نحوه ترور بوتو احتمال دخالت این نیروها در ترور وی را افزایش می‌دهد. فرد انتحارکننده که ملبس به لباس پلیس بوده، به وی حمله کرد.
منابع رسمی پاکستان اعلام کردند که این شخص ابتدا با هفت تیر گردن بوتو را هدف قرار داد و پس از آنکه از کشته‌شدن وی مطمئن شد، با کمربندی انفجاری خود را منفجر کرد تا بوتو و همراهانش کشته شوند.
گزارش‌های غیررسمی حاکی است که بوتو پس از آنکه از عملیات انتحاری جان سالم بدر برد، مورد هدف گلوله قرار گرفت.
درباره هویت انتحارکننده ۲ احتمال وجود دارد: احتمال نخست آن است که وی از مخالفان بوتو بوده و در پوشش پلیس به او حمله کرده و احتمال دیگر این است که وی از نیروهای پلیس بوده است.
پیش از این، گزارش‌هایی از نفوذ افراطی‌ها به درون نیروهای امنیتی و نظامی پاکستان منتشر شده بود. حتی برخی منابع از نفوذ عمیق افراط‌گرایان در ISI یا همان بخش سرویس قدرتمند اطلاعات ارتش پاکستان خبر داده بودند. پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، برخی منابع از مدیریت طالبان خبر می‌دادند.
اما به نظر می‌رسد با گذشت زمان، نیروهای طالبان در بخش‌هایی از ISI نفوذ کرده و حتی کنترل آن‌را به‌دست گرفته‌اند. گزارش رسمی وزارت کشور پاکستان در مورد هویت فرد انتحارکننده و ارتباط تلفنی وی با سران القاعده این فرضیه را تقویت می‌کند.
البته سخنگوی حزب مردم این اظهارات را برای پنهان‌کردن چهره واقعی گروه ترورکننده اعلام کرده و بطور تلویحی پیشاپیش به نتیجه نرسیدن گروه ویژه تحقیقاتی درباره ترور بوتو را اعلام کرد.
از دیگر سرنخ‌هایی که می‌توان از آن برای علت‌یابی ترور بوتو استفاده کرد، اظهارات وی در مورد تحویل پدر هسته‌ای پاکستان به آمریکایی‌ها بود. «خان» به علت فروش برخی فناوری‌ها و نیز دانش فنی هسته‌ای در مظان اتهام قرار گرفته بود.
اگر چه مشرف وی را مدتی تحت بازداشت خانگی قرار داد، اما هرگز با تحویل خان به آمریکایی‌ها موافقت نکرد.
خان در میان ناسیونالیست‌های پاکستانی از محبوبیت بسیار زیادی برخوردار است زیرا نتیجه تلاش های وی، دستیابی پاکستان به بمب هسته‌ای بود و به این صورت این کشور به موازنه قدرت با رقیب اصلی خود یعنی هند دست یافت. از این رو، تحویل وی به آمریکا برای ناسیونالیست‌ها پذیرفتنی نبود.
ترور بوتو در تحولات آینده پاکستان بسیار تاثیرگذار خواهد بود. اگرچه دولت اعلام کرده که انتخابات پارلمانی در موعد مقرر برگزار خواهد شد اما تمامی معادلات در این باره به هم خورده است.
با تشدید تدابیر امنیتی احتمال برگزاری سالم این انتخابات مورد سئوال واقع شده و نواز شریف صراحتا به این نکته اشاره کرده است.
فقدان بوتو و حضور نداشتن نواز شریف به عنوان رهبران اصلی اپوزیسیون، انتخابات آینده را– حتی اگر در موعد دیگری برگزار شود–‌ بسیار کم فروغ می‌کند و انگیزه هواداران حزب مردم و مسلم لیگ را برای مشارکت در آن کاهش می‌دهد.
به علاوه ماجرای پرونده ترور بوتو ما ه‌ها و حتی سال‌ها باعث مشاجرات سیاسی و متعاقب آن خشونت‌های زیادی در این کشور خواهد شد.
البته ماهیت سیاسی در پاکستان اجازه دخالت نیروهای بین‌المللی در این رابطه را مانند آنچه پس از ترور رفیق حریری در لبنان اتفاق افتاده، نمی‌دهد ولی ظرفیت خشونت در میان نیروهای سیاسی و مذهبی پاکستان آنقدر بالاست که هر از گاهی این آتش زیر خاکستر خشونت‌ها را باز تولید کند. به‌طور خلاصه ترور بوتو یک نقطه عطف در تاریخ سیاسی پاکستان خواهد بود.
● پدر و دختر
اگرچه ذوالفقار علی بوتو پس از سرنگونی توسط نظامیان اعدام شد اما این موضوع باعث شد که وی در میان حزب مردم به یک چهره کاریزماتیک تبدیل شود.
بی‌نظیر از این موقعیت خانوادگی استفاده کرد و پس از تحصیل در دانشگاه هاروارد و آکسفورد، در اوان جوانی پا به عرصه سیاست پاکستان گذاشت.
او با وجود بازداشت‌های مکرر توسط نظامیان، دوبار نخست‌وزیری پاکستان را عهده‌دار شد.

ناصر پورحسن

منبع : روزنامه همشهری