دانشگاه تمدن ساز از نظریه تا عمل

از زمان تأسیس دانشگاه تا قوام نظام آموزشی به شکل امروزی آن بحث های مختلفی درباره اهداف، وظایف و جایگاه آن در ساختار اجتماعی ایران از سوی صاحبنظران مطرح گردیده است.
ایده «دانشگاه تمدن ساز» به تازگی در این عرصه مطرح شده است، در نخستین برخورد با موضوع فوق این پرسش مطرح می شود که دانشگاه تمدن ساز چیست و چه ویژگی هایی دارد نگاهی اجمالی به موضوع آموزش عالی و روند شکل گیری آن در ایران می تواند پاسخگویی به سؤال فوق را آسانتر کند.
یکی از مهمترین نکته های قابل طرح در این باره این است که تأسیس دانشگاه و مراکز آموزش عالی در ایران همچون خاستگاه اصلی آن یعنی مغرب زمین نبوده است، هر چند که از گذشته های دور همواره آموزش به شکل های متفاوت در ایران وجود داشته است و لی رشد و توسعه جامعه ایران به گونه ای نبوده است که تأسیس دانشگاه نتیجه اجتناب ناپذیر این رشد بوده باشد یا به عنوان یک ضرورت و نیازی که با سایر نیازهای اجتماعی ایران همپوشانی داشته مطرح شده باشد. یعنی رشد نهاد علم و نظام آموزش کشور آنچنان نبود که شیوه های سنتی آموزش به صورت داوطلبانه جای خود را به شیوه های نوین بدهد و نمی توان گفت که تأسیس دانشگاه محصول یک رشد برنامه ریزی شده و به عنوان مکملی برای نظام آموزش کشور امری اجتناب ناپذیر بوده است. ایده دانشگاه تمدن ساز به علت ماهیت و شأنیت موضوع دارای مختصات و ابعاد پیچیده و زوایای گوناگونی است که باید مورد تحلیل و تبیین واقع شود، تا بتوان برنامه های عملیاتی مبتنی بر واقعیت ها و امکانات موجود را برای تحقق آن طراحی و اجرا نمود.
بدیهی است که از رهگذر نقد و بررسی توسعه و تثبیت آن تضمین شده و هر چقدر که ابعاد و مختصات آن تشریح و شفاف شود به همان نسبت دستیابی به اهداف آن آسان تر خواهد شد. به همین علت لازم است تا از جنبه های مختلف به آن نگریست، یکی از رویکردهایی که می تواند نقطه عزیمت خوبی برای بررسی موضوع باشد این است که ابتدا بین تمدن و فرهنگ از لحاظ ماهیت و جنس تفاوت قائل شویم و سپس مشخص کنیم که آیا دانشگاه محصول فرهنگ است یا محصول تمدن اگر فرهنگ را مجموعه ای از اعتقادات، باورها، سنت ها و هنجارها و الگوهای فکری یک ملت بدانیم آنگاه می توان تمدن را مظاهر عینی و نمایه های فیزیکی آن فرهنگ به شمار آورد. با این همه باید دانست که تأسیس دانشگاه یک امر فرهنگی است یا یک پدیده تمدنی پاسخ این پرسش و این که دانشگاه را محصول کدام بخش (فرهنگ یا تمدن) به حساب آوریم در نوع نگاه به ایده دانشگاه تمدن ساز و تبیین الگوهای اجرایی آن اهمیت زیادی خواهد داشت.
از سوی دیگر پیشینه تأسیس و روند تکامل دانشگاه به معنی امروزی آن یعنی (University ) بیشتر به دوره رنسانس در مغرب زمین باز می گردد، با این وجود دانشگاه خود دستاورد تمدن است، تمدنی که خود نیز محصول یا نتیجه قهری تغییرات ایجاد شده در پارادایم های فکری و نگرش نخبگان غربی در حوزه مسائل فرهنگی بوده است. با این رویکرد تمدن نماد فرهنگ می شود و دانشگاه نیز محصول تمدن. لذا در نخستین نگاه به نظر می رسد که دانشگاه نمی تواند تمدن ساز باشد چرا که خود محصول تمدن است نه خالق آن. اما این موضوع به تنهایی کافی نیست تا ما را متقاعد کند که ایده دانشگاه تمدن ساز را کنار گذاشته و از آن صرف نظر کنیم. آنچه که ما را به کار ساز بودن این ایده متقاعد می کند تغییراتی است که در نقش ها و کارکرد های دانشگاه در جوامع بشری بویژه در دهه های اخیر رخ داده است. این تغییرات نشان می دهد که نباید خود را به روند ساخت و شکل گیری سنتی دانشگاه ها مقید کرد و انتظارات مان از دانشگاه را در چارچوب کارکردهای قدیم آن محدود کنیم. کارکردهای جدید دانشگاه نشان می دهد که این پدیده در عین حالی که خود محصول تمدن است اما می تواند بر پدیدآورندگان خود فرهنگ و تمدن ـ تأثیرگذار باشد، حتی گونه های جدیدی از آنها را بوجود آورد. وظایف و کار ویژه های دانشگاه را می توان تحت شش عنوان کلی طبقه بندی کرد. تولید اندیشه، شکستن مرزهای دانش و تولید دانش جدید، آموزش افراد و تربیت نیروی متخصص، جامعه پذیر کردن افراد از طریق نهادینه کردن امور فرهنگی، کاربردی کردن علوم و تولید تکنولوژی، تدوین ایده های نوین توسعه و کنترل پارامترهای مهم اجتماعی. دستاورد فعالیت دانشگاه در دو بخش اول می تواند موجب تولید یا تغییر عناصر فرهنگی جدید شود و نتیجه فعالیت در سایر بخش ها می تواند تغییر یا تولید مظاهر جدیدی از تمدن را بدنبال داشته باشد دانشگاه می تواند همزمان در هر دو حوزه فعالیت کرده و معمار تمدن و مولد فرهنگ باشد. تنها کافی است که ابتدا عناصر فرهنگی جدید را ابداع و یا ضعف های فرهنگی گذشته را شناسایی و اصلاح کنیم.

سید محمد خرم ‎/ دبیر انجمن صنفی دانشجویان کشور

منبع : روزنامه ایران