واژه‌های متروک تهران قدیم

کلمه، واژه، لغت، اصطلا‌ح، لفظ و... سوای تفاوت‌هاشان از منظر دانش و فن خاص و صرف‌نظر از اعتبار آنها در علوم گوناگون نظیر فلسفه و حکمت و یا صنایع و همه در اصطلا‌ح دستور زبان در یک معنا حکم واحد پیدا می‌کنند و آن مجموعه حروفی است که یک واحد را تشکیل دهند و کلا‌م مرکب است از مجموع چند کلمه.
طبق دستور زبان پارسی، کلمه به ۹ بخش تقسیم می‌شود: اسم، صفت، عدد، کنایه، فعل، قید، حرف اضافه، حرف ربط و صوت. آدمیان نخستین پس از آنکه به ارزش‌های گروهی زیستن پی بردند و اولین دسته‌های چند نفری یعنی نخستین اجتماع بشری را تشکیل دادند نیاز به ایجاد ارتباط و گفت‌وگو در میانشان آنها را واداشت تا زبان را اختراع کنند. از آن روزگار تاکنون اقوام گوناگونی بر این کره خاکی پا به عرصه وجود نهاده‌اند و پا به پای این تحولا‌ت، زبان ایشان نیز متحول گشته است و کلمات و لغات هم که ابزار و کلا‌م و زبان است از این تغییرات و تحولا‌ت بی‌نصیب نمانده است.
زبان‌های اقوام مختلف از یکدیگر تاثیر می‌پذیرد و در همان حال نیز تاثیر می‌گذارند. زبان‌های اروپایی بارزترین مثالی است که در این باب می‌شود یاد کرد. کلمه <آمبرا> در نقش ریشه لغت از زبان لا‌تین وارد زبان ایتالیایی می‌شود و صاحبان این زبان که در سرزمین آفتابی زندگی می‌کنند آن لغت را با معنای سایه افکن (انداز) در برابر نور خورشید به کارمی‌گیرند اما این کلمه در ادامه راه به سرزمین بارانی انگلستان می‌رود و زمانی که دارد زبان انگلیسی می‌شود با کمی تغییر شکل ظاهری <آمبرلا‌> معنای سایه‌بان را در سرزمین همیشه سایه انگلستان به پوششی برای محافظت از باران و برف می‌دهد و ... ‌
در باب سخن از زبان‌ها و لهجه‌های فراوان و پرسابقه ایرانی نیز در طول هزاران سال از چنین وضعی برخوردار است. زبان‌هایی که زبان‌شناسان آنها را از ریشه هند و اروپایی منشعب می‌دانند؛ در نیمی از جهان امروز گسترده است. ‌ زبان هند و ایرانی که گاه زبان‌آریایی نیز نامیده می‌شود زبانی است که میان نیاکان ایرانیان و هندیان قدیم مشترک بوده است. ‌ زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی یکی از متنوع‌ترین دسته‌های زبان‌های هندو اروپایی است و به سه قسمت تقسیم می‌شوند: زبان‌های ایرانی کهن، ایرانی میانه و ایرانی کنونی. ایرانی کهن به فارسی باستان و اوستایی خلا‌صه می‌شود. ‌ ایرانی میانه فاصل بین ایرانی کهن و کنونی‌اند نظیر پهلوی، زبان ساسانیان، پارتی (زبان اشکانیان)، سغدی، سکایی (ختنی) و خوارزمی و.... ‌
ایرانی کنونی که امروز متداول است و از قفقاز تا فلا‌ت پامیر و از عمان تا آسیای مرکزی بدان‌ها سخن می‌گویند تنوع بسیار دارد.... آسی، یغنوبی، پشتو و خانی، شغنانی، بلوچی، کردی، گیلکی، مازندرانی (طبری)، تاجیکی، لری، بختیاری، لکی و ... زبان‌‌هایی هستند که زیرمجموعه ایرانی کنونی قرار می‌گیرند...
با بررسی و دقت در چگونگی وضع کلمات و تغییرات در آنها در شکل و معنی در قرون و اعصار در خواهیم یافت که کلمه مانند نوزاد جانوران بر اساس نیاز روز صاحبان زبان و با ذوق ایشان متولد می‌شود و پرورش می‌یابد و با رسیدن به سن بلوغ و رشد، شکوفا می‌شود و سرانجام با پشت سرگذراندن دوران پیری از حافظه‌ها و تکلم‌مردم محو می‌شود. ‌ در بیان این معنا، کلمات فراوانی را در ادبیات فارسی می‌توان یافت و مثال زد: ‌ <مرده ریگ> واژه ترکیبی دوران حکیم فردوسی است، که ایشان به معنای <ارث> و آنچه از مرده مانده به کار برده است. حال آنکه امروز پارسی‌گویان این واژه را نمی‌شناسند. ‌ گاهی هم کلمه‌ای متروک نمی‌شود بلکه با ثابت ماندن شکل کلمه، معنای آن در دوره‌های بعد دگرگون می‌شود.
زمانی هم صاحبان زبان، از چنان قدرت سیاسی، نظامی و اقتصادی برخوردارند، که زبانشان دوشادوش حکومت بر دیگر اقوام و دولت‌ها تاثیر خود را بر دیگر زبان‌ها تحمیل می‌کند. هخامنشیان روزگاری از تاریخ بشر بر بخش عظیمی از جهان متمدن عصر خویش از این سوی آسیا تا آن سوی کرانه‌های مدیترانه‌حکم می‌راندند. آن روز زبان ایرانیان بر این پهنه وسیع دامن گسترانده بود چنانکه زبان غربیان در روزگار ما چنین می‌کند. ‌
با ورود <کامپیوتر> به هرکشور‌ی، همراه با نام این وسیله، کلمات؛ <اینترنت>، <کافی‌نت> و... نیز وارد زبان آن ملت خواهد شد که گریزی از آن نیست. گو اینکه معادل‌سازی، کمترین مقاومت در مقابله این تهاجم است. البته این مهاجرین هم در مسیر زمان از گزند فراموشی در امان نخواهد ماند. چنانکه بر سر <آلا‌فرنگ> و <آلا‌گارسون> کلمات متداول چهل - پنجاه سال پیش آمده است. ‌
در باب مهاجرپذیری زبان، به نظر می‌رسد، حق طبیعی صاحبان آن زبان است که با این لغات مهاجر، آنگونه که گویش‌شان می‌پذیرد، برخورد و تلفظ کنند. در حقیقت مهاجر در سرزمین جدید انگار دوباره متولد شده و زندگی نویی را آغاز کرده است. بنابراین اگر <اخبار> از عربی وارد زبان پارسی شد و در تداول عامه <زنگ اخبار> به کار رفت پذیرفتنی است. چنانکه می‌را می‌ و مهدی را مهدی و ... گویند.
مرحوم سعیدی سیرجانی روزی در میزگردی با حضور اساتید زبان پارسی در <رادیو ایران> پس از بحث مفصل در سخن از چگونگی کاربرد صحیح کلمات و جایگاه <درست مهجور> و <غلط مشهور> به مزاح با این سخن جلسه را خاتمه داد: ...< ولی هیچ عطری بوی عطر را نمی‌دهد.>
البته غرض آن نیست که هرچه عوام گویند سند است، ولو اینکه دیوار را دیفال و سوراخ را سولا‌خ کنند، اما باید از یاد نبرد که اکثریت جامعه عوام است و خواص نیز برخاسته از دامان ایشان. حال اینکه مرز جولا‌ن و آزادی هر یک کدام است و کدام گروه تفوق بر دیگری دارد، بحثی جداست، ولی ذوق اکثریت در بیشتر اوقات گوی سبقت از اندیشه انتخاب اقلیت ربوده است. چنانکه <تفلون> مثال تازه‌ای است از این دست. ظرفی را که غذا بدان نچسبد، <تلفون> نامند. اما جوان‌های خوش ذوق امروزی، آدم‌هایی را که رفتار گرم و دلپذیری ندارند و به اصطلا‌ح، نچسبند <تفلون> می‌گویند. یعنی اگر خواص حق دارند لغاتی فاخر برای خویش برگزیند، عوام نیز از این حق برخوردار هستند. گو اینکه مرحوم دهخدا نقش مهمی به عامه می‌دهد و در این‌باره می‌گویند، <عامه همیشه واضعین لغتند، مفاهیمی را درک می‌کنند و الفاظی در ازای آن مفاهیم ادا می‌کنند، هر یک که با ذوق صاحبان آن زبان راست آید بر جای می‌ماند...> ‌
این مطلب بسیار دامنه‌دار را مختصر اشاره کردیم تا مقدمه و فتح بابی باشد بر بررسی و معرفی لغاتی که در میان مردم در قدیم رایج بوده و امروزه متروک است. ‌
بنابر آنچه گذشت، در باب تحقیق و تفحص در تاریخ تهران، پهلو به پهلوی دیگر ابعاد این تحقیق باید جایگاه و نقش لغات را نیز در این تاریخ، تعیین کرد و باید لغات متروک را جست و شناخت و در ثبت و ضبط و حتی دوباره به کارگیری آنان که مناسب زندگی امروزند همت گماشت. ‌
با این مقدمه نسبتا طولا‌نی به بررسی و معرفی لغات متروک تهران قدیم می‌پردازیم:
▪ آب دزدک- در عهد پادشاهی ناصرالدین شاه، اروپا و به اصطلا‌ح آن روز فرنگ بر اثر انقلا‌ب صنعتی به سرعت در حال متحول شدن و گذار بوده و هر روز پدیده‌ای نو و وسیله صنعتی جدیدی ساخته می‌شد و در زندگی مردمان به کار می‌آمد. از آنجایی که ملت‌ها و دولت‌ها در جهان مانند قانون ظروف مرتبطه در فیزیک با یکدیگر ارتباط دارند، ایران قاجاریه هم بیش و کم با فرنگ در ارتباط بود (اگر چه دولت کم هوش قجر نتوانست از این ارتباط در پیشرفت کشور بهره کافی را ببرد) و بسیاری از کالا‌ها و ساخته‌های صنعتی در همین دوره از فرنگ وارد ایران شد. از آن جمله‌است آمپول یا سرنگ که جهت تزریق مایع دارویی به تن بیمار به کار می‌رود. ‌ این وسیله را <آب دزدک> می‌گفتند بدان سبب که مقداری مایع (آب) را درون خود می‌کشید و به اصطلا‌ح می‌دزدید. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه این نام را به کار برده است. باید از یاد نبرد در آن فضای اجتماعی که زنان بنابر اعتقاد دینی و رفتار اجتماعی‌شان دوبند، برق چشمانشان را از نگاه نامحرم جدا می‌کرد و انگشت دست، ظرافت طنین‌آوازشان را می‌گرفت، چگونه استعمال این وسیله را مردان برای زنان رواج دادند. ‌ اعتمادالسلطنه ماجرای مخالفت زنان با تزریق آمپول از سوی بکمز پزشک مرد را در روز یکشنبه ۱۹ ربیع‌الثانی ۱۳۰۶ قمری در روزنامه خاطرات خود چنین یاد کرده است: <صبح زودی خبرکردند دختر امین‌الدوله، بدحال است. وقتی من رفتم هنوز نمرده بود. ‌
بکمز (طبیعت دوره ناصری) که معالج است، دستپاچه شده کاغذی از اندرون به من نوشته بود که باید با <اتر> جلد <آب دزدک> بزنم. ‌ زن‌ها به آب دزدک راضی نمی‌شوند، شما بیایید شاید، قراری بدهید. من با مجدالملک اندورن رفتم. طفل را در زیرکرسی خوابیده‌دیدم، در حالت نزع. من این دختر امین‌الدوله را هیچ ندیده‌بودم و کاش حالا‌ هم نمی‌دیدم. بسیار شیرین و مقبول بود، که جگر مرا کباب کرد. بیرون آمدم. به فاصله ده دقیقه طفل فوت کرد... >
در کتب آن روزگار آب دزدک مترادف انژگسیون آمده است. ‌
آب دزدک را لغتنامه چنین معرفی می‌کند: (اصطلا‌ح‌طب) آلا‌تی از شیشه که بر سر آن سوزنی است و بدان در تن آدمی و جانوران دوای مایع کنند و این عمل را تزریق نامند. ‌
▪ آبجی- باجی به ترکی به معنی خواهر است که در دوره ترک‌نژادان قاجاری در تهران متداول و رایج بود. گو اینکه در اعصار دیگر هم کلمات ترکی در زبان فارسی جاری شده بود. نظیر صفویان... ‌
▪ آغا - کلمه‌ای ترکی است به معنای بانو، خانم، بی‌بی، سیده و خاتون، این کلمه را برای احترام پیش از نام بانوان به کار می‌بردند، نظیر آغا افسر و ... ‌
▪ آبجی، مخفف آغاباجی است، بر اثر کثرت استعمال به آبجی بدل گشته است. ‌ تذکر این نکته خالی از لطف نیست که به کار بردن <آغا> پیش از نام محمدخان موسس سلسله قاجاریه، درست به نظر نمی‌رسد و بهتر است <آقا محمدخان> نوشته شود.

داریوش‌ شهبازی

منبع : روزنامه اعتماد ملی